Theo sách Lịch sử chùa Xá Lợi - Văn hóa và truyền thống do Hòa thượng Thích Đồng Bổn, trụ trì chùa viết, cho biết: Chùa Phật Học Xá Lợi được khởi công xây dựng vào ngày 5-8-1956, hoàn thành ngày 2-5-1958, trên thửa đất diện tích hơn 2500m2, được nhượng lại từ Câu lạc bộ Đông Dương với giá tượng trưng. Công trình kiến trúc theo bản vẽ của hai kiến trúc sư Trần Văn Đường và Đỗ Bá Vinh, công trường xây dựng được điều khiển bởi hai kỹ sư Dư Ngọc Ánh và Hồ Tố Thuận
Đây là một ngôi chùa có kiến trúc theo lối mới, là ngôi chùa lầu đầu tiên của Thành phố, mở đầu cho lối kiến trúc “trên bái đường, dưới giảng đường” ở Việt Nam
Các hạng mục của chùa gồm có: chánh điện, giảng đường, tháp chuông 7 tầng, thư viện - phòng đọc sách, cổng tam quan, khu Tăng phòng, nhà trai đường, văn phòng Ban Quản trị, Đoàn quán Gia đình Phật tử Xá Lợi, phòng phát hành kinh sách, nhà khách Tăng, khu trù phòng - cư sĩ, vãng sanh quán, vườn cảnh...
Chùa Phật Học Xá Lợi là một kiến trúc mang ngôn ngữ thiết kế hiện đại, ứng dụng nhiều loại vật liệu mới thời bấy giờ như đá rửa và bê-tông được tạo hình phức tạp, kết hợp cùng các vật liệu truyền thống và hệ trang trí đặc trưng của Việt Nam
Chùa thờ duy nhất một tượng Phật Thích Ca lớn, trong tư thế ngồi kiết-già trên tòa sen
Ban đầu khi xây chùa, pho tượng được giáo sư Trương Đình Ý thực hiện bằng xi-măng và thạch cao, tiếc rằng pho tượng đúc xong quá lớn không đưa lên chánh điện trên lầu được (pho tượng này hiện được tôn trí tại chùa Thanh Tâm). Sau đó, Hội Phật học Nam Việt nhờ Trường Mỹ nghệ Biên Hòa tôn tạo pho tượng khác bằng bột đá màu hồng theo như kích thước của tòa sen trên Phật đài. Tượng đúc xong được an vị vào ngày 24 tháng Chạp năm Đinh Dậu (1958)
Đến năm 1969, pho tượng được thếp lại toàn thân bằng vàng như hình dáng ngày nay
Tượng Phật chùa Phật Học Xá Lợi là một tác phẩm mỹ thuật, đường nét hài hòa cân đối, mang tính cách một vị Phật Việt Nam, không chịu ảnh hưởng các nền văn hóa khác, là khuôn mẫu tiêu biểu cho nhiều tượng Phật được thực hiện sau này
Trong chánh điện còn trang trí một bộ tranh lớn gồm 15 bức do giáo sư Nguyễn Văn Long của Trường Mỹ thuật Gia Định thực hiện, miêu tả lịch sử Đức Phật Thích Ca từ lúc sơ sinh cho đến khi nhập Niết-bàn
Phía sau chánh điện là Tổ đường
Tháp chuông 7 tầng, cao 32m, tầng cao nhất là một cổ lầu có treo một đại hồng chung cân nặng 2 tấn, đường kính 1,2m, cao 1,6m. Quả chuông được rót đồng tại phường đúc làng Dương Biều - Huế vào ngày mùng 1 tháng Ba năm Tân Sửu (1961), theo mẫu của chuông chùa Linh Mụ - Huế. Tháp chuông chùa Xá Lợi được khánh thành vào ngày 16-11-Tân Sửu (1961) sau hơn 11 tháng thi công
Giảng đường Chánh Trí ở tầng trệt với 400 chỗ ngồi
Chùa Phật Học Xá Lợi là trụ sở Trung ương của Hội Phật học Nam Việt, một tổ chức Phật giáo có uy tín hoạt động từ năm 1951 cho đến năm 1981, có tất cả 74 chi hội với gần 25.000 hội viên khắp các địa phương ở miền Đông và Tây Nam Bộ. Đây còn là tòa soạn của tờ bán nguyệt san Từ Quang, tiếng nói chính thức của Hội Phật học Nam Việt, hoạt động liên tục từ năm 1952 đến 1974
Ngày 27-1-2018, Ban trụ trì cùng Ban Phật học đã tổ chức Lễ an vị tôn tượng Hội trưởng Hội Phật học Nam Việt - cư sĩ Chánh Trí - Mai Thọ Truyền trong khuôn viên chùa Phật Học Xá Lợi, để tưởng nhớ vị cư sĩ đã có công lao to lớn sáng lập nên chùa Phật Học Xá Lợi
Chùa Phật Học Xá Lợi là một di tích mang dấu ấn cuộc đấu tranh lịch sử của Phật giáo đồ chống chế độ độc tài Ngô Đình Diệm kỳ thị và đàn áp tôn giáo năm 1963
Thư viện - phòng đọc sách là nơi lưu trữ nhiều tư liệu quý báu, có các tạng kinh điển Phật giáo và sách tư liệu bằng những ngôn ngữ: Việt, Hoa, Anh, Pháp, Nhật… Ngoài những sách báo Phật giáo, thư viện còn có những sách về văn hóa, xã hội, triết học, tôn giáo khác
Thư viện mở cửa từ 8 giờ đến 11 giờ và 14 giờ đến 16 giờ, từ thứ Ba tới Chủ nhật hàng tuần
Từ 1999 đến 2001, chùa được trùng tu lại toàn diện theo như nguyên mẫu ban đầu, để giữ gìn những giá trị kiến trúc mang phong cách đặc thù của chùa Xá Lợi, như chính đường lối hoạt động trung dung chuyên về học Phật đã định ở thuở ban đầu - Ảnh: Mai Quỳnh
Cổng tam quan đường Sư Thiện Chiếu
Chùa Xá Lợi có một không gian yên tĩnh, để mọi người sau khi lễ Phật có thể tìm chỗ đọc sách, vãn cảnh... tìm thấy sự cân bằng tâm hồn giữa cuộc sống nơi chốn phồn hoa đô hội
Là một ngôi chùa có truyền thống Phật học, đây là nơi sinh hoạt giáo lý hàng tuần của tín đồ và những người muốn tìm hiểu nghiên cứu triết lý Phật-đà. Vào Chủ nhật, giảng đường Chánh Trí mở cửa để mọi người đến nghe thuyết pháp, học giáo lý và sinh hoạt của thanh thiếu niên Gia đình Phật tử Xá Lợi, cùng những buổi tu tập Bát quan trai của Phật tử
Theo "Việt Nam Phật giáo sử luận" của Nguyễn Lang trong cuộc diễn hành rước xá-lợi được tổ chức vào ngày 13-9-1952, khi phái đoàn Phật giáo Tích Lan trên đường đi dự Đại hội Phật giáo Thế giới kỳ II tại Tokyo, ghé lại Sài Gòn và có thỉnh theo một ngọc xá-lợi để tặng cho quốc gia Nhật Bản. Đây là lần đầu tiên Phật tử Việt Nam được chiêm bái xá-lợi của Phật, cũng là lần đầu tiên quần chúng thấy được lá cờ năm sắc của Phật giáo cùng những đoàn thể thanh thiếu niên Gia đình Phật tử trong sắc phục và cờ hiệu của họ
Như Danh - Trung Thắng/Báo Giác Ngộ