Tuyết tùng Lebanon, kiệt tác của tiến hóa

một giờ trướcBài gốc

Hành trình khám phá loài cây huyền thoại này giống như dõi theo một chương sách vĩnh cửu của Trái đất...

Trong thế giới của sinh vật học, tuyết tùng là một kiệt tác của sự thích nghi và tiến hóa. Dưới con mắt của một thi sĩ, nó là bài thơ bi tráng nhất của thiên nhiên…

Ở độ cao trên 2.000 mét so với mực nước biển, nơi không khí loãng dần và cái lạnh bắt đầu cắt da thịt, thế giới thực vật thường chọn cách lùi bước hoặc thu mình lại trong những hình hài khiêm tốn. Nhưng đó chính là vương quốc của tuyết tùng (Cedrus). Sừng sững, trầm mặc và kiêu hãnh, loài cây này không chỉ đơn thuần là một thực thể sinh học. Nó là một tượng đài sống, là gạch nối giữa bầu trời và mặt đất, giữa khoảnh khắc hiện tại và sự vĩnh cửu của thời gian.

Khác với những loài họ hàng trong chi Thông (Pinus) thường vươn ngọn nhọn hoắt lên trời cao như những mũi giáo để tranh giành ánh sáng, Tuyết tùng, đặc biệt là Tuyết tùng Lebanon (Cedrus libani), khi trưởng thành lại có một kiến trúc hoàn toàn khác biệt.

Khi còn non, cây cũng mọc theo hình tháp để tối ưu hóa quá trình quang hợp. Nhưng khi bước vào độ tuổi "trưởng thành" (thường là sau 50 - 100 năm), ngọn cây ngừng vươn cao. Thay vào đó, các hormone sinh trưởng điều hướng sự phát triển sang chiều ngang. Ngọn cây trở nên bằng phẳng, các cành lớn vươn dài ra, xếp chồng lên nhau thành những tầng, những lớp lang rõ rệt.

Tại sao lại có sự thay đổi kiến trúc kỳ lạ này? Đó là sự tính toán tài tình của tạo hóa.

Sống trên những đỉnh núi hứng chịu bão tuyết và gió giật mạnh, dáng hình chóp nhọn sẽ khiến cây dễ bị quật ngã. Ngược lại, cấu trúc tán phẳng và phân tầng (stratified layers) cho phép gió luồn qua các kẽ lá mà không gây áp lực lên thân, đồng thời giúp cây hứng trọn vẹn tuyết rơi như những "chiếc đĩa" khổng lồ mà không bị gãy cành.

Du khách Việt trước một cây tuyết tùng cổ thụ Lebanon

Nhìn từ xa, một cây tuyết tùng cổ thụ trông như một vị lão trượng đang dang rộng đôi tay che chở cho cả ngọn núi, vừa bao dung lại vừa uy nghiêm. Đó là dáng đứng của một kẻ thống trị đã thấu hiểu quy luật khắc nghiệt của thiên nhiên và chọn cách nương theo nó để tồn tại.

Những chiếc kim xanh và ngọn nến dựng đứng

Nếu tiến lại gần và quan sát kỹ dưới kính lúp, bạn sẽ thấy sự tinh xảo trong từng chi tiết cấu tạo của Tuyết Tùng.

Lá của tuyết tùng là dạng lá kim, nhưng chúng không mọc đơn lẻ hay thành đôi. Chúng mọc thành từng chùm (fascicles), tỏa tròn dạng hoa thị từ những cành ngắn (spur shoots), mỗi chùm có từ 15 - 40 chiếc kim. Cách sắp xếp này tối đa hóa diện tích tiếp xúc ánh sáng nhưng lại giảm thiểu sự thoát hơi nước. Bề mặt lá được phủ một lớp sáp cutin dày, một "tấm áo giáp" sinh học giúp giữ ẩm trong những mùa hè khô hạn của vùng Địa Trung Hải và chống lại sự đông cứng của băng giá mùa đông. Màu sắc của lá không phải là xanh lục đơn thuần, mà thường pha lẫn màu lam bạc tạo nên vẻ đẹp huyền bí, lạnh lùng.

Nhưng điều thú vị nhất nằm ở cơ quan sinh sản: Nón (cones).

Hãy quên đi những quả thông nâu xám rũ ngược xuống đất mà ta thường thấy. Nón của tuyết tùng mọc dựng đứng trên cành, hiên ngang như những ngọn nến hay những quả trứng đà điểu xanh biếc. Một nhà văn lãng mạn sẽ nói rằng chúng đang dâng hiến hạt mầm lên thượng đế. Còn một nhà sinh học sẽ giải thích rằng: Việc nón dựng đứng giúp các vảy nón khi chín sẽ bung ra dễ dàng hơn để gió phát tán hạt đi xa ngay từ trên cao, thay vì rơi bịch xuống gốc mẹ.

Trong thế giới của tuyết tùng, thời gian dường như trôi chậm lại...

Cây tuyết tùng có nón đực và nón cái. Trái của cây đực bé xíu chứ không to, và nó cũng chỉa thẳng lên trời.

Quá trình thụ phấn và trưởng thành của nón tuyết tùng là một cuộc chờ đợi kiên nhẫn kéo dài tới 2-3 năm. Nó không vội vã.

Dòng máu thơm và sự bất tử

Người La Mã xưa gọi gỗ tuyết tùng là Cedrus aeternitas, tức gỗ của sự vĩnh cửu.

Danh xưng này không phải là lời nói ngoa. Bí mật nằm ở "dòng máu" chảy trong thân cây: nhựa và tinh dầu. Gỗ tuyết tùng chứa một hàm lượng cực cao các hợp chất hữu cơ nhóm Sesquiterpenes.

Đối với con người, đây là một mùi hương nồng nàn, ấm áp, gợi nhớ về những ngôi đền cổ kính hay những thư phòng sang trọng. Nhưng đối với thế giới vi sinh vật và côn trùng, đây là một loại "độc dược".

Mùi hương này là một cơ chế phòng vệ hóa học hoàn hảo. Nó xua đuổi mối mọt, côn trùng đục thân và ức chế sự phát triển của nấm mốc, vi khuẩn gây mục nát. Đó là lý do tại sao những cây tuyết tùng chết khô vẫn có thể đứng sừng sững trên núi hàng trăm năm mà không hề bị phân hủy.

Đó cũng là lý do vua Solomon đã dùng gỗ tuyết tùng để xây đền Thánh Jerusalem, và người Ai Cập cổ đại dùng nhựa của nó (cùng với nhựa cây Myrrh) để ướp xác các Pharaoh. Họ tin rằng, nếu thân xác được bao bọc bởi nhựa tuyết tùng, linh hồn sẽ được bảo quản nguyên vẹn để đi vào cõi vĩnh hằng.

Tuyết tùng không chỉ sống lâu, nó còn bất tử.

Nếu những cây tuyết tùng biết nói, chúng sẽ kể lại lịch sử của cả nhân loại, một lịch sử đẫm máu và nước mắt.

Cách đây 5.000 năm, trong Sử thi Gilgamesh của loài người, khu rừng tuyết tùng là nơi ở của các vị thần, được canh giữ bởi quái vật Humbaba. Gilgamesh đã giết quái vật và chặt hạ những cây Tuyết Tùng để mang về xây dựng thành bang Uruk. Đó là hành động khai thác gỗ đầu tiên được ghi lại trong văn học, và cũng là khởi đầu cho bi kịch của loài cây này.

Người Phoenicia, những thương nhân đại tài, đã đốn hạ tuyết tùng để đóng những con tàu vượt đại dương, đưa họ trở thành bá chủ Địa Trung Hải. Người Assyria, người Babylon, người Ba Tư, rồi đến người La Mã... từng đế chế đi qua vùng Levant đều để lại những vết rìu trên thân cây. Rừng tuyết tùng bạt ngàn thuở xưa đã bị thu hẹp lại, trở thành nạn nhân của chính sự hữu dụng và vẻ đẹp của nó.

Cây tuyết tùng là biểu tượng của Lebanon, là niềm tự hào của con người ở quốc gia này. Loài cây này được nhắc đến trong Kinh thánh và trở thành Di sản Thế giới từ 1998 - Ảnh: RTBF

Ngày nay, khi đứng trước những cây tuyết tùng ngàn năm tuổi trong khu rừng Cedars of God (tại thung lũng Qadisha, Lebanon), ta không chỉ thấy một cái cây mà đó là chứng nhân lịch sử.

Hãy tưởng tượng, cái cây trước mặt bạn có thể đã nảy mầm từ khi Chúa Jesus còn chưa ra đời. Nó đã chứng kiến vó ngựa của Alexander Đại đế, đã thấy những đoàn quân Thập tự chinh hành quân qua thung lũng, đã nghe tiếng súng trong Thế chiến và cả những tiếng bom của cuộc nội chiến hiện đại. Đế chế này sụp đổ, đế chế khác mọc lên, biên giới thay đổi, con người sinh ra rồi chết đi, nhưng cây tuyết tùng vẫn đứng đó, lặng lẽ vươn những cánh tay ngang tàng ra đón tuyết.

Tuyết tùng cho chúng ta bài học về sự kiên định. Nó không chọn nơi đất màu mỡ, ấm áp để sinh sôi. Nó chọn nơi núi cao, đá sỏi và băng giá. Nó không chọn cách vươn lên tranh giành chớp nhoáng, mà chọn cách xây dựng một nền tảng vững chắc và phát triển chậm rãi.

Với vẻ đẹp trầm mặc và sức sống bền bỉ, loài cây này trở thành nguồn cảm hứng cho du khách và những người yêu thiên nhiên: sống chậm, vững nền và giữ mùi hương của chính mình giữa nhịp sống hối hả, vội vàng...

Trong một thế giới hiện đại đầy biến động, nơi mọi thứ đều vội vã và chóng tàn, vẻ đẹp trầm mặc của tuyết tùng là một nốt lặng quý giá. Nó nhắc nhở chúng ta rằng: giá trị thực sự không nằm ở vẻ hào nhoáng bên ngoài, mà nằm ở cốt cách bên trong - ở "mùi hương" mà ta để lại cho đời và ở khả năng đứng vững trước những bão dông

Chạm tay vào lớp vỏ xù xì của một cây tuyết tùng, hít căng lồng ngực mùi hương gỗ hăng hăng pha lẫn vị ngọt của nhựa, đó là lúc bạn chạm vào lịch sử, chạm vào thiên nhiên, và chạm vào một phần của sự vĩnh cửu.

Bài, ảnh: Trần Trường

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/tuyet-tung-lebanon-kiet-tac-cua-tien-hoa-241679.html