5 thức đầu - Ứng dụng duy thức học vào đời sống (P.2)

4 giờ trướcBài gốc

Năm thức đầu - cửa ngõ thế giới đi vào tâm

Có những nỗi đau không đến từ một biến cố lớn, mà chỉ khởi lên từ một ánh nhìn. Có những căng thẳng không phải vì lời nói nặng nề, mà chỉ vì một âm thanh quen thuộc. Có những ký ức tưởng đã ngủ yên, nhưng bỗng sống dậy chỉ vì một mùi hương thoảng qua.

Có người từng chia sẻ rằng, mỗi lần bước vào một căn phòng đông người, chỉ cần bắt gặp một ánh nhìn lướt qua cũng đủ khiến tim họ thắt lại. Không có lời nói nào được thốt ra, không có hành động nào xúc phạm, nhưng trong lòng lại dâng lên cảm giác bị đánh giá, bị soi xét. Cảm giác ấy đến nhanh đến mức họ không kịp hiểu vì sao mình buồn.

Dưới góc nhìn Duy Thức học, điều xảy ra không nằm ở ánh nhìn kia, mà ở nhãn thức đã chạm đúng vào một chủng tử cũ: ký ức từng bị chê trách, bị so sánh, hoặc bị phủ nhận giá trị bản thân.

Vì sao cùng một sự việc, mỗi người lại cảm nhận khác nhau?

Vì sao có người nhạy cảm, dễ rung động, dễ tổn thương, trong khi người khác dường như “chai lì”?

Vì sao có những phản ứng cảm xúc đến rất nhanh, rất mạnh, trước khi kịp suy nghĩ hay lý giải?

Câu trả lời nằm ở 5 thức đầu – những cánh cửa đầu tiên đi vào tâm con người.

Trong hệ thống Duy Thức học, tâm thức con người được phân tích thành 8 thức. Nhưng trước khi đi sâu vào các tầng tạo nghiệp, tạo bản ngã và lưu trữ vô thức, cần quay về 5 thức đầu – nền móng căn bản nhất của toàn bộ đời sống nhận thức.

5 thức đầu bao gồm: Nhãn thức - nhận biết hình sắc qua mắt; Nhĩ thức - nhận biết âm thanh qua tai; Tỷ thức - nhận biết mùi qua mũi; Thiệt thức - nhận biết vị qua lưỡi; Thân thức - nhận biết xúc chạm qua thân thể.

Duy Thức học khẳng định một điều rất quan trọng: năm thức đầu chỉ “biết”, không “phán xét”. Chúng chỉ ghi nhận thông tin thuần túy từ thế giới bên ngoài, chưa hề gán cho thông tin ấy ý nghĩa tốt – xấu, dễ chịu – khó chịu, hay đúng – sai. Như được xác lập trong Thành Duy Thức Luận, các thức giác quan được mô tả là: “Hiện lượng cảnh giới, bất khởi phân biệt.”Tạm dịch: Chỉ hiện bày cảnh giới, chưa khởi phân biệt.

Nói cách khác, giác quan tự thân không tạo ra khổ đau. Khổ đau chỉ xuất hiện khi thông tin từ giác quan đi sâu vào những tầng tâm thức tiếp theo. Kinh Lăng Già chỉ rõ: “Chấp trước khởi từ phân biệt, không phải từ cảnh trần.”

Tuy nhiên, dù không tạo khổ, năm thức đầu lại đóng vai trò then chốt: chúng là cửa ngõ, là điểm khởi đầu của mọi tiến trình tâm lý. Nếu không có sự tiếp xúc ban đầu qua giác quan, sẽ không có dòng suy nghĩ, cảm xúc, ký ức hay nghiệp lực nào tiếp tục sinh khởi.

Thế giới bạn thấy không phải thế giới thật, mà là thế giới được ghi nhận. Con người thường tin rằng mình đang nhìn thấy thế giới “như nó là”. Nhưng Duy Thức học chỉ ra một sự thật tinh tế hơn: ta chỉ thấy thế giới như cách 5 giác quan của ta có thể ghi nhận. Trong Kinh Giải Thâm Mật dạy: “Các cảnh giới được nhận biết đều do thức biến hiện, không có tự tính cố định.”

Ví dụ, khi nghe một tiếng quát hay nói lớn, nhĩ thức chỉ đơn thuần ghi nhận âm thanh to và đột ngột. Nhưng chỉ trong khoảnh khắc sau đó, ý thức lập tức diễn giải: “Mình bị mắng”, “Mình làm sai”, “Mình không được tôn trọng”. Rồi Mạt-na thức tiếp lời: “Tôi là người luôn bị đối xử như vậy”. Nếu dừng lại kịp thời, chính niệm tỉnh giác, ta sẽ thấy âm thanh chỉ là âm thanh. Cảm giác co thắt trong ngực không đến từ tai, mà đến từ cách tâm diễn giải âm thanh ấy.

Mỗi người bước ra đời với một cửa sổ nhận thức khác nhau. Có người rất nhạy với âm thanh, chỉ một tiếng động nhỏ cũng đủ làm tâm căng thẳng. Có người đặc biệt nhạy với ánh nhìn của người khác, dễ tổn thương, dễ tự ti. Có người nhạy với xúc chạm, nên chỉ một va chạm nhẹ cũng có thể kích hoạt phản xạ phòng vệ. Có người nhạy với mùi hương, nên ký ức quá khứ dễ trỗi dậy. Có người lại nhạy với màu sắc, ánh sáng, nên cảm xúc thay đổi rất nhanh theo không gian.

Ta nghĩ mình đang sống trong cùng một thế giới với người khác, nhưng thực ra, mỗi người đang sống trong một “vũ trụ chủ quan” của riêng mình. Thế giới ấy được xây dựng từ những gì 5 thức đầu có thể tiếp nhận, và sâu hơn nữa, từ những gì nghiệp thức cho phép ta cảm nhận.

Ví dụ, trong cùng một buổi họp, có người ra về với tâm trạng bình thường, thậm chí nhẹ nhõm. Nhưng có người lại trằn trọc suốt đêm chỉ vì một câu nhận xét thoáng qua. Câu nói ấy không hề nhắm đích danh ai, nhưng với người nhạy cảm với âm thanh và ngôn từ, nó chạm trúng một điểm dễ tổn thương đã tích tụ từ rất lâu.

Sự khác biệt ấy không nằm ở lời nói, mà nằm ở “cửa giác quan” nào của mỗi người đang mở lớn hơn, và kho nghiệp nào phía sau cửa ấy đang chờ được kích hoạt.

Hình ảnh chỉ mang tính chất minh họa (sưu tầm).

Năm thức đầu vận hành ra sao?

Để không oan cho giác quan, Duy Thức học mời gọi ta nhìn thật kỹ cách 5 thức đầu vận hành, trước khi chúng bị “kéo đi” bởi các tầng tâm thức sâu hơn.

- Nhãn thức chỉ ghi nhận hình ảnh: dáng đứng, nét mặt, chuyển động. Nó không nói người đó tốt hay xấu, thân thiện hay đáng ghét.

- Nhĩ thức chỉ ghi nhận âm thanh: cao hay thấp, lớn hay nhỏ. Nó không phán xét âm thanh ấy là vô lễ hay dễ chịu.

- Tỷ thức chỉ biết mùi: nồng hay nhẹ. Nó không gán cho mùi ấy ý nghĩa dơ bẩn hay thơm tho.

- Thiệt thức chỉ cảm nhận vị: ngọt, mặn, chua, đắng. Nó không có khái niệm ngon hay dở.

- Thân thức chỉ ghi nhận xúc chạm: nóng, lạnh, đau, tê, mềm, cứng. Nó không biết xúc chạm ấy là an toàn hay bị xâm phạm.

Tất cả những đánh giá, diễn giải và cảm xúc gắn kèm chỉ xuất hiện sau đó, khi thông tin từ năm thức đầu đi vào thức thứ sáu (ý thức), thức thứ bảy (Mạt-na) và thức thứ tám (A-lại-da).

Nhận ra điều này, ta bắt đầu thấy rõ: không phải thế giới làm ta khổ, mà là cách tâm ta chạy theo thông tin từ thế giới.

Trong trị liệu tâm lý hiện đại, người ta gọi những hiện tượng này là “điểm kích hoạt” (trigger) – những kích thích giác quan hoặc tình huống hiện tại có khả năng đánh thức các ký ức cảm xúc chưa được xử lý trong quá khứ. Các nghiên cứu về thần kinh học cho thấy, khi một kích thích quen thuộc xuất hiện, não bộ không xử lý theo trình tự lý trí trước – cảm xúc sau, mà thường diễn ra theo chiều ngược lại.

Cụ thể, những tín hiệu từ giác quan (âm thanh, hình ảnh, mùi, xúc chạm) được dẫn truyền rất nhanh tới hạch hạnh nhân (amygdala) – trung tâm xử lý cảm xúc và phản ứng sinh tồn của não bộ. Tại đây, não lập tức đánh giá mức độ an toàn hay nguy hiểm dựa trên ký ức cảm xúc đã được lưu trữ, trước khi vùng vỏ não lý trí (prefrontal cortex) kịp can thiệp. Vì vậy, phản ứng sợ hãi, căng thẳng hay phòng vệ thường xuất hiện trước cả khi ta kịp “hiểu chuyện gì đang xảy ra”.

Nhìn dưới lăng kính Duy Thức học, cơ chế này tương ứng rất rõ với vai trò của A-lại-da thức – kho chứa ký ức và nghiệp thức. Năm giác quan đóng vai trò như những “công tắc”. Khi tiếp xúc đúng duyên, một chủng tử cũ trong kho thức liền được kích hoạt, mang theo cảm xúc, phản xạ và ký ức tương ứng trồi lên mặt ý thức. Phản ứng xảy ra nhanh không phải vì con người thiếu kiểm soát, mà vì nghiệp thức đã vận hành ở tầng sâu hơn ý thức phân tích.

Chính vì vậy, có những phản ứng tưởng chừng vô lý: run rẩy khi nghe tiếng quát, bất an khi ngửi mùi lạ, chênh vênh khi nghe một giọng nói quen. Dưới góc nhìn khoa học, đó là phản xạ của hệ thần kinh đang bảo vệ bản thân dựa trên kinh nghiệm quá khứ. Dưới góc nhìn Duy Thức, đó là nghiệp thức được kích hoạt qua cửa giác quan. Cả hai cách nhìn đều gặp nhau ở một điểm: phản ứng ấy không phải là yếu đuối, mà là dấu vết của những trải nghiệm chưa được chuyển hóa.

Khi hiểu được cơ chế này, con người thôi tự trách mình vì “quá nhạy cảm” hay “không đủ mạnh mẽ”. Thay vào đó, họ bắt đầu học cách an định cảm xúc ngay từ tầng cảm giác – bằng hơi thở, sự tiếp xúc thân thể với hiện tại, và chính niệm – trước khi tâm đi quá sâu vào vòng xoáy suy diễn, đồng nhất và tự trách. Đây cũng chính là điểm giao thoa sâu sắc giữa Duy Thức học và trị liệu tâm lý hiện đại: chữa lành không bắt đầu từ việc thay đổi câu chuyện trong đầu, mà bắt đầu từ việc làm dịu phản ứng ở tầng sâu của tâm và thân.

Làm chủ 5 thức là bước đầu của tự do nội tâm

Duy Thức không dừng lại ở phân tích, mà hướng đến thực hành. Việc làm chủ 5 thức đầu không nhằm triệt tiêu cảm xúc, mà nhằm không để cảm giác kéo tâm đi quá xa.

Thực tập đầu tiên là quay về cảm giác thuần túy ban đầu.

Ví dụ, khi cơn giận khởi lên trong một cuộc tranh luận gia đình, thay vì tiếp tục lập luận trong đầu, có người đã thử dừng lại và cảm nhận toàn bộ những cảm xúc, ý niệm, từng nhịp hơi thở, những âm thanh diễ ra tại căn phòng. Chỉ vài nhịp thở như vậy, cường độ cảm xúc đã giảm đi rõ rệt. Không phải vì vấn đề đã được giải quyết, mà vì dòng tâm đã không còn bị kéo đi quá xa khỏi tầng cảm giác ban đầu.

Thực tập thứ hai là “nhìn mà không dán nhãn”. Thấy chỉ là thấy, nghe chỉ là nghe, cảm chỉ là cảm. Đây là tinh thần rất gần với Tứ Niệm Xứ, nơi hành giả an trú trong cảm thọ mà không đồng nhất. Tinh thần này tương ưng với lời dạy trong Kinh Niệm Xứ: “Khi thọ cảm được cảm nhận, chỉ biết rõ cảm thọ ấy, không sinh tham ưu đối với thế gian.”

Thực tập thứ ba là quan sát điểm kích hoạt cá nhân. Mỗi người đều có những cửa giác quan nhạy cảm hơn những cửa khác. Khi nhận diện được điều này, ta có trong tay một bản đồ rất quý cho hành trình chữa lành cho chính mình, thấu hiểu chính mình để chuyển hóa.

Duy Thức học ví 5 thức đầu như những cánh cửa. Thức thứ 6, thứ 7 và thứ 8 là phòng xử lý, kho chứa và nơi xuất nghiệp. Nếu không hiểu từng ô cửa, con người sẽ mãi loay hoay trách hoàn cảnh, trách người khác, mà không thấy rằng mọi khổ đau đều bắt đầu từ cách tâm mình tiếp nhận thế giới.

Bài viết này khép lại ở đây như một lời mời gọi người đọc quay về quan sát lại chính 5 giác quan của mình – nơi tưởng chừng bình thường nhất, nhưng lại là điểm khởi đầu của toàn bộ đời sống tâm thức.

Từ đây, hành trình sẽ tiếp tục đi sâu hơn, với phần 3: Thức thứ sáu – nơi suy nghĩ bắt đầu tạo khổ, để thấy rõ bằng cách nào dòng ý thức đã biến những cảm giác trung tính thành một câu chuyện đầy đau khổ về “tôi” và “của tôi”.

(còn tiếp)...

Tổng hợp & biên tập: Nguyễn Bình An

Tài liệu tham khảo:

1. Kinh Hoa Nghiêm (Avataṃsaka Sūtra). Bản dịch: Hán dịch của Phật-đà-bạt-đà-la (Buddhabhadra), Thật-xoa-nan-đà (Síksạ̄nanda). Bản Việt dịch tham khảo: Thích Trí Tịnh (chủ biên). NXB Tôn Giáo (2014).

2. Kinh Giải Thâm Mật (Saṃdhinirmocana Sūtra). Bản dịch: Hán dịch của Huyền Trang. Bản Việt dịch: Thích Tuệ Sỹ. NXB Phương Đông (2012).

3. Kinh Lăng Già (Laṅkāvatāra Sūtra). Bản dịch: Hán dịch của Cầu-na-bạt-đà-la (Gunạbhadra). Bản Việt dịch: Thích Tuệ Sỹ. NXB Phương Đông (2010).

4. Du-già Sư Địa Luận (Yogācārabhūmi-sá̄stra) – Vô Trước (Asaṅga). Bản dịch: Hán dịch của Huyền Trang. Bản Việt dịch: Thích Tuệ Sỹ (dịch & chú giải tuyển phần). NXB Phương Đông (2015).

5. Thành Duy Thức Luận (Vijnãptimātratāsiddhi-sá̄stra).Tác giả: Thế Thân, Hộ Pháp… (Huyền Trang tổng hợp).Bản dịch: Huyền Trang (Hán văn). Bản Việt dịch: Thích Tuệ Sỹ. NXB Phương Đông (2013).

6. Nhiếp Đại Thừa Luận (Mahāyānasaṃgraha) – Vô Trước (Asaṅga). Bản dịch: Hán dịch của Chân Đế (Paramārtha). Bản Việt dịch: Thích Tuệ Sỹ. NXB Phương Đông (2014).

7. Duy Thức Tam Thập Tụng (Triṃsíkā-vijnãptimātratā) – Thế Thân (Vasubandhu). Bản dịch & chú giải: Thích Tuệ Sỹ. NXB Phương Đông (2009).

8. Thích Thiện Siêu – Duy Thức Học. NXB Tôn Giáo (2001).

Nguồn Tạp chí Phật học : https://tapchinghiencuuphathoc.vn/5-thuc-dau-ung-dung-duy-thuc-hoc-vao-doi-song-p-2.html