Bảo tồn bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số - Trăn trở của những người trong cuộc: Bài 3: Để chủ thể văn hóa tiếp tục phát huy tâm huyết với vốn di sản quý báu (tiếp theo và hết)
Cần sự quan tâm, chung tay góp sức của địa phương và cộng đồng
Như đã đề cập ở bài trước, tại ngôi nhà chung Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam, những người nghệ nhân vẫn đang “cháy” hết mình trong sự nghiệp bảo tồn, trao truyền những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình. Tuy nhiên, những nghệ nhân này đang cảm thấy “đơn độc”, nhất là trong nhịp sống hiện đại ngày càng thiếu thế hệ tiếp nối công việc của họ.
Để khắc phục tình trạng này, theo Nghệ nhân Y Sinh, cần sự chung tay của cả cộng đồng, đặc biệt là sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương. Chính quyền địa phương có thể hỗ trợ trong việc truyền thông, vận động, nhất là tìm kiếm những người trẻ có tài năng, những người có niềm đam mê để đào tạo, kế thừa, giữ cho dòng chảy văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số không bị ngắt quãng. Bởi việc bảo tồn và phát triển văn hóa dân tộc không chỉ là chuyện của những người làm nghệ thuật, mà còn là công việc của cả xã hội.
Theo Nghệ nhân Y Sinh, cần sự chung tay của cả cộng đồng, đặc biệt là sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương để giữ cho dòng chảy văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số không bị ngắt quãng.
Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Xuyến mong muốn đưa hát Then vào chương trình học từ cấp 1, để không chỉ thế hệ trẻ mà tất cả mọi người đều có thể cảm nhận và thấm đẫm văn hóa của dân tộc mình.
"Hát Then, đàn Tính cần được lưu truyền, bảo vệ và phát huy, không chỉ trong những dịp lễ hội mà còn trong cuộc sống hàng ngày. Chúng ta phải đưa nó vào đời sống, vào trong trường lớp, để không ai bị lãng quên và đánh mất những giá trị quý báu của dân tộc mình”, bà Xuyến chia sẻ.
Điều đáng mừng là những năm gần đây, một số trường học đã bắt đầu đưa nghệ thuật hát Then đến gần hơn với các lớp học sinh. Tiêu biểu như Câu lạc bộ hát Then - đàn Tính ở trường Tiểu học Lâu Thượng hay các chương trình học về Hát Then tại Trường Dân tộc nội trú THCS Định Hóa (Thái Nguyên). Nhờ đó, thế hệ trẻ được tiếp cận với những điệu hát, âm nhạc, và nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình một cách bài bản, có hệ thống.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Xuyến hướng dẫn phóng viên Báo Quân đội nhân dân đánh đàn Tính.
Cùng quan điểm này, TS Trần Đoàn Lâm, Giám đốc kiêm Tổng biên tập Nhà xuất bản Thế giới cũng cho rằng, giáo dục trong nhà trường đóng vai trò then chốt trong việc bảo tồn văn hóa lâu dài. Các trường học có thể tổ chức các chương trình tìm hiểu về văn hóa dân tộc thiểu số, sân chơi nghệ thuật truyền thống, và các cuộc thi để phát hiện tài năng trẻ. Ông cũng đề xuất nhà trường nên trở thành nơi tổ chức diễn xướng, giao lưu văn hóa và giáo dục kiến thức về di sản. Khi các em học sinh được trực tiếp trải nghiệm và hiểu về giá trị văn hóa, tình yêu và niềm tự hào đối với di sản dân tộc sẽ được khơi dậy và lan tỏa.
Tiến sĩ Đoàn Lâm nhấn mạnh rằng, việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa dân tộc không thể chỉ dừng lại ở các chính sách bảo tồn của các cơ quan nhà nước, mà còn cần sự chung tay của cộng đồng, các nghệ nhân và đặc biệt là giới trẻ.
Thực tế, hiện nay một bộ phận giới trẻ có xu hướng xa rời các giá trị văn hóa truyền thống, ít quan tâm đến âm nhạc dân gian, nghệ thuật truyền thống. Điều này không chỉ là sự thiếu hiểu biết mà còn là biểu hiện của sự thiếu kết nối giữa các thế hệ. Việc giáo dục và tuyên truyền về di sản văn hóa, đặc biệt là âm nhạc truyền thống, là một yếu tố quan trọng. Chính vì vậy, ông nhấn mạnh rằng cần tích hợp văn hóa dân gian vào chương trình học, đặc biệt là qua các môn nghệ thuật, để giúp các em hiểu và trân trọng những giá trị quý báu của dân tộc mình.
Cũng theo TS Trần Đoàn Lâm, mặc dù đã đạt được một số kết quả tích cực, hệ thống chính sách dành cho nghệ nhân dân tộc thiểu số vẫn còn nhiều bất cập, còn ít, thiếu đồng bộ và chưa thực sự phù hợp với đặc thù kinh tế - xã hội của vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Việc triển khai các chính sách này diễn ra chậm chạp, chưa thực sự đi vào thực tiễn cuộc sống.
Nguồn lực đầu tư cho việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số còn hạn chế, trong khi hiệu quả sử dụng lại chưa cao. Đặc biệt, một bộ phận không nhỏ các ngành, các cấp vẫn chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của văn hóa dân tộc thiểu số, dẫn đến việc thực hiện các chính sách chưa đạt được hiệu quả như mong đợi.
Thêm vào đó, các chính sách đãi ngộ đối với đội ngũ trí thức và nghệ nhân dân gian dân tộc thiểu số vẫn chưa thực sự thỏa đáng. Điều này khiến tài năng, tâm huyết của họ chưa được phát huy một cách hiệu quả, làm giảm đi sức mạnh nội sinh trong việc gìn giữ và phát triển bản sắc văn hóa dân tộc.
Tạo "hệ sinh thái văn hóa" cho nghệ nhân hoạt động
Từ những khó khăn mà các nghệ nhân đã nêu, TS Trần Đoàn Lâm cho rằng cần tiếp tục hoàn thiện chính sách bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số. Mức trợ cấp hiện nay dành cho các nghệ nhân dân gian không đủ để cải thiện đáng kể cuộc sống vốn đã khó khăn của họ. Ông nhấn mạnh rằng: "Chúng ta cần quan tâm đến gốc rễ của vấn đề chứ không phải chỉ giải quyết phần ngọn. Làm sao để tiền trợ cấp không chỉ có tác dụng hỗ trợ tạm thời mà cần tạo ra sự thay đổi bền vững”.
Ông cho rằng, khi nghệ nhân dân gian được xem là những hạt nhân cốt lõi của văn hóa truyền thống, cần có những chính sách thiết thực để họ có điều kiện lan tỏa giá trị văn hóa vào cộng đồng. Đồng thời, những người trẻ có tâm huyết, sẵn sàng học hỏi và tiếp thu cũng cần được động viên thông qua các chính sách khuyến khích cụ thể.
Ông cho rằng việc xây dựng các cơ chế hỗ trợ toàn diện hơn cho nghệ nhân, không chỉ dừng ở trợ cấp tài chính mà còn phải tạo ra các không gian để họ thực hành và truyền nghề, đảm bảo sự tiếp nối của các giá trị văn hóa truyền thống. Chỉ khi nghệ nhân cảm thấy được trân trọng và thế hệ kế cận được khích lệ, chúng ta mới có thể thực sự bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa dân gian.
TS Trần Đoàn Lâm, Giám đốc kiêm Tổng biên tập Nhà xuất bản Thế giới.
Ngoài ra, Tiến sĩ Đoàn Lâm cũng chỉ ra một yếu tố then chốt để công tác bảo tồn văn hóa thực sự có hiệu quả, đó là sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển các giá trị kinh tế của văn hóa: “Văn hóa không thể chỉ tồn tại trong bảo tàng hay phòng trưng bày, mà cần phải sống động trong đời sống xã hội. Để nghệ thuật dân gian trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa đương đại, chúng ta cần phải tìm ra cách để những nghệ phẩm ấy trở thành sản phẩm có giá trị, được cộng đồng đón nhận và trả giá một cách xứng đáng”.
Điều này không chỉ giúp nghệ nhân duy trì cuộc sống mà còn góp phần tạo ra một nguồn lực tài chính bền vững để tiếp tục bảo tồn và phát triển các loại hình nghệ thuật truyền thống.
Bên cạnh đó, theo TS Trần Đoàn Lâm, cần tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, như không gian tổ chức học nghề, sân khấu biểu diễn, và các điều kiện làm việc cho nghệ nhân dân gian, mang ý nghĩa vô cùng quan trọng và cấp thiết trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số.
Sân khấu biểu diễn hoặc các không gian trình diễn nghệ thuật đóng vai trò như "cửa sổ" để nghệ thuật truyền thống tiếp cận cộng đồng và du khách. Khi có điều kiện biểu diễn chuyên nghiệp, các loại hình nghệ thuật dân gian sẽ trở nên sống động, hấp dẫn, và tạo nên những ấn tượng sâu sắc. Điều này không chỉ giúp bảo tồn mà còn nâng cao giá trị của các di sản văn hóa, biến chúng thành nguồn lực thúc đẩy du lịch và kinh tế.
TS Trần Đoàn Lâm nhấn mạnh rằng, đầu tư cơ sở vật chất không chỉ là cung cấp các công cụ vật chất đơn thuần, mà còn là cách tạo ra một "hệ sinh thái văn hóa" cho nghệ nhân dân gian hoạt động, truyền nghề và phát huy di sản văn hóa trong bối cảnh hiện đại. Đó là nền tảng để giữ gìn bản sắc, khơi dậy niềm tự hào dân tộc và lan tỏa những giá trị văn hóa đặc sắc đến cộng đồng và thế giới.
Những nghệ nhân múa Rô băm ở Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam vẫn ngày ngày tập luyện, để mang đến những tiết mục biểu diễn xuất sắc nhất cho du khách.
Theo TS Đoàn Lâm, việc gắn kết văn hóa dân tộc thiểu số với du lịch không chỉ tạo ra giá trị kinh tế mà còn là cách hiệu quả để quảng bá bản sắc văn hóa tới công chúng trong và ngoài nước. Những sản phẩm du lịch độc đáo như lễ hội dân gian, làng nghề truyền thống, và các tour du lịch cộng đồng không chỉ thu hút du khách mà còn giúp bảo tồn, tái hiện các giá trị văn hóa một cách sinh động.
Tuy nhiên, ông nhấn mạnh rằng để phát triển theo hướng này, cần có sự đầu tư bài bản, đảm bảo tính chân thực của các nghi lễ, tập quán, tránh hiện tượng “thương mại hóa” làm phai nhạt giá trị nguyên bản. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp du lịch cũng cần được khuyến khích tham gia phát triển các tour trải nghiệm, đồng thời hỗ trợ cộng đồng địa phương trong việc xây dựng sản phẩm văn hóa chất lượng. Vai trò của truyền thông trong việc nâng cao nhận thức và thúc đẩy sự quan tâm của cộng đồng đối với văn hóa dân tộc thiểu số cũng rất quan trọng trong bối cảnh xã hội số hiện nay. Các nền tảng trực tuyến, mạng xã hội và các chương trình truyền hình chuyên đề cần được phát triển để quảng bá giá trị văn hóa tới đông đảo công chúng, đặc biệt là giới trẻ.
Gắn kết hoạt động văn hóa với phát triển kinh tế từ du lịch
Năm 2008, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt kế hoạch đầu tư phát triển Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam. Đây không chỉ là một không gian giao lưu văn hóa, thể thao và du lịch mà còn là “ngôi nhà chung” của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, giúp gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa trong bối cảnh đổi mới và hội nhập.
Tại đây, hằng năm rất nhiều chương trình đặc sắc được tổ chức, không chỉ giới thiệu không gian văn hóa mà còn tạo cơ hội cho du khách giao lưu và trải nghiệm các giá trị truyền thống của cộng đồng các dân tộc thiểu số. Các lễ hội, nghi lễ, phong tục đặc trưng, đặc biệt là những di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và nhân loại đã được tái hiện một cách sống động. Đặc biệt, các chương trình nghệ thuật, như Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn Tính của các dân tộc Tày, Nùng, Thái, thu hút sự tham gia nhiệt tình của nghệ nhân và đồng bào từ nhiều địa phương, khẳng định sức sống mạnh mẽ của các di sản văn hóa.
Ông Trịnh Ngọc Chung - Quyền Trưởng ban Quản lý Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam.
Theo ông Trịnh Ngọc Chung - Quyền Trưởng ban Quản lý Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam, chỉ tính riêng năm 2024, Làng đã đón 450.000 lượt khách tham quan, trong đó có 135.000 lượt khách được hướng dẫn bởi các thuyết minh viên. Các hoạt động dịch vụ, trải nghiệm văn hóa tại các làng dân tộc cũng thu hút hơn 90.000 lượt khách, tạo nên không gian văn hóa sống động và đậm đà bản sắc. Những hoạt động này không chỉ bảo tồn mà còn là cầu nối giữa các thế hệ, giúp thế hệ trẻ hiểu và yêu quý di sản của dân tộc mình.
Chia sẻ với phóng viên Báo Quân đội nhân dân, ông Trịnh Ngọc Chung bày tỏ: “Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và sự phát triển của xã hội hiện đại, việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc vẫn đối diện với không ít thách thức. Đặc biệt, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ và xu hướng toàn cầu hóa đang khiến nhiều giá trị văn hóa truyền thống bị mai một dần trong lòng giới trẻ. Do vậy, nhiệm vụ của Làng Văn hóa trong năm 2025 là tiếp tục phát huy các thành tựu đạt được và triển khai các giải pháp bền vững hơn để bảo vệ và phát huy giá trị di sản”.
Theo đó, một trong những nhiệm vụ trọng tâm là nâng cao chất lượng các hoạt động văn hóa, tổ chức các chương trình đào tạo và bảo tồn nghề truyền thống, kết hợp với giáo dục về di sản văn hóa cho thế hệ trẻ. Đồng thời, cần tăng cường sự hợp tác chặt chẽ với các địa phương và tổ chức quốc tế để bảo vệ và quảng bá các giá trị văn hóa, tạo ra những sản phẩm du lịch độc đáo, gắn liền với bản sắc các dân tộc. Bên cạnh đó, cần chú trọng việc tạo ra các cơ hội để đồng bào các dân tộc không chỉ tham gia vào các hoạt động văn hóa mà còn có thể phát triển kinh tế từ du lịch, đồng thời giữ gìn và phát huy nghề thủ công truyền thống. Việc đầu tư vào cơ sở vật chất, nâng cao chất lượng đội ngũ nghệ nhân, phát triển các hình thức truyền thông sẽ là yếu tố then chốt giúp Làng tiếp tục là điểm sáng trong công tác bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong tương lai.
THANH HƯƠNG - HỒNG PHÚC (thực hiện)
Nguồn QĐND : https://www.qdnd.vn/phong-su-dieu-tra/phong-su/bao-ton-ban-sac-van-hoa-cac-dan-toc-thieu-so-tran-tro-cua-nhung-nguoi-trong-cuoc-bai-3-de-chu-the-van-hoa-tiep-tuc-phat-huy-tam-huyet-voi-von-di-san-quy-bau-tiep-theo-va-het-813344
