Bảo vệ và phát triển không gian Văn hóa Đền Hùng trong kỷ nguyên vươn mình (kỳ cuối)

một ngày trướcBài gốc

Kỳ cuối: Đền Hùng - Định hình trung tâm di sản Quốc gia trong kỷ nguyên mới

Tại Hội thảo, các chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý đều thống nhất quan điểm: quy hoạch mới không thể chỉ dừng ở bảo tồn, mà cần chuyển sang tư duy kiến tạo. Bởi Đền Hùng không đơn thuần là một di tích, mà là biểu tượng định danh quốc gia - cần được phát triển thành công viên lịch sử – văn hóa mang tầm vóc quốc gia, đúng như căn dặn của Chủ tịch Hồ Chí Minh từ năm 1962.

Điều chỉnh quy hoạch tới 2040 - Vì sao cấp bách

Theo Quyết định 552/QĐ-TTg năm 2013, Khu di tích lịch sử Đền Hùng được phê duyệt quy hoạch tổng thể đến năm 2025. Tuy nhiên, sau hơn một thập kỷ, bối cảnh phát triển đã đổi thay sâu sắc. Không chỉ là sự thay đổi về hạ tầng vùng, quy hoạch tỉnh, mô hình tăng trưởng, mà sâu xa hơn là sự chuyển biến trong tư duy phát triển văn hóa – con người – kinh tế dưới ánh sáng của Văn kiện Đại hội XIII của Đảng và các Chỉ thị, Nghị quyết liên quan, hướng tới Đại hội XIV.

Tư duy đó nhấn mạnh vai trò trung tâm của văn hóa trong phát triển bền vững đất nước. Từ xây dựng, hoàn thiện thể chế, cơ chế, chính sách theo hướng “kiến tạo” và “khơi thông” nguồn lực; đến việc triển khai hiệu quả Chương trình tổng thể phát triển văn hóa Việt Nam giai đoạn 2023 - 2025 và Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025–2035. Những định hướng lớn nhằm thu hẹp chênh lệch hưởng thụ văn hóa giữa các vùng miền, bảo tồn và phát huy giá trị di sản, tạo động lực phát triển công nghiệp văn hóa, du lịch văn hóa, nâng cao đời sống tinh thần nhân dân.

Trong dòng chảy ấy, việc lập quy hoạch mới cho Khu di tích Đền Hùng đến năm 2040, tầm nhìn 2050 là yêu cầu cấp thiết. Không chỉ bảo tồn nguyên vẹn một di sản đặc biệt, mà còn góp phần hiện thực hóa khát vọng phát triển văn hóa con người Việt Nam thời kỳ hội nhập - những con người mang trong mình hệ giá trị mới, kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại: yêu nước, đoàn kết, tự cường, nghĩa tình, trung thực, trách nhiệm, kỷ cương, sáng tạo.

Đây là cơ hội để Đền Hùng trở thành hình mẫu trong phát triển đồng bộ các lĩnh vực văn hóa, môi trường văn hóa, đời sống văn hóa; đồng thời kiến tạo không gian văn hóa lành mạnh, văn minh – nơi cái đẹp được nâng niu, cái ác, cái xấu, phản văn hóa bị đẩy lùi; để từ mảnh đất thiêng cội nguồn, lan tỏa mạnh mẽ những giá trị chân – thiện – mỹ, bồi đắp sức mạnh nội sinh và khát vọng vươn lên của dân tộc trong kỷ nguyên mới.

Trong 6 tháng đầu năm 2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Phú Thọ đã tổ chức các hội thảo tư vấn, phản biện đối với hai nội dung quan trọng: “Điều chỉnh quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị Khu di tích lịch sử Đền Hùng đến năm 2040” và “Đánh giá thực trạng, đề xuất xây dựng các lễ hội nhằm góp phần phát triển kinh tế – xã hội tỉnh Phú Thọ và xây dựng Việt Trì trở thành thành phố lễ hội – về với cội nguồn dân tộc Việt Nam”.

PGS.TS Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia, nhận định: “Đã đến lúc cần nâng tầm tư duy quy hoạch, lấy di sản làm trục lõi, gắn kết hài hòa giữa phát triển sinh thái – văn hóa – giáo dục và du lịch.” Theo ông, không gian quy hoạch Đền Hùng cần được mở rộng, bao gồm cả Rừng Quốc gia, các làng cổ như Hùng Lô, Gia Thanh, hệ thống làng nghề truyền thống và các tuyến kết nối vùng.

Nhận định này không chỉ gợi mở hướng đi chiến lược cho di sản mà còn tương hợp với định hướng phát triển toàn diện ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch theo hướng “khơi thông nguồn lực”, “phát triển đồng bộ môi trường và đời sống văn hóa”, thúc đẩy chuyển đổi số, khai thác bản quyền và ứng dụng công nghệ mới. Rừng Quốc gia Đền Hùng – một biểu tượng linh thiêng đang dần bị lãng quên. Việc phục hồi không chỉ là phủ xanh sinh thái, mà còn là hành động khôi phục giá trị văn hóa – tâm linh, tạo dựng không gian giáo dục truyền thống mang tầm chiến lược.

Ở góc độ địa phương, TS. Phạm Bá Khiêm, nguyên Trưởng ban Quản lý Khu di tích, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ, người có gần nửa thế kỷ gắn bó nghiên cứu về Đền Hùng, cho biết: Đề án điều chỉnh quy hoạch giai đoạn 2025–2040 đang được xây dựng trên nền tảng Quy hoạch tỉnh thời kỳ 2021–2030, tầm nhìn 2050, tích hợp từ chương trình văn hóa, chiến lược du lịch và cam kết bảo tồn. Mục tiêu là xây dựng một không gian di sản mở – nơi bảo tồn không triệt tiêu phát triển, nơi di tích không chỉ để “nhìn lại quá khứ” mà trở thành nguồn lực văn hóa, kinh tế trong kỷ nguyên số. TS. Phạm Bá Khiêm cũng cảnh báo: “Nếu không hành động kịp thời, Đền Hùng sẽ rơi vào thế bị động, khách đông, sản phẩm nghèo, cảnh quan rối, chính sách có mà thiếu không gian triển khai.”

Bài toán quy hoạch Đền Hùng vì thế cần được đặt trong tổng thể các chiến lược lớn của Đảng và Nhà nước: Chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa đến 2030, tầm nhìn 2045; Chuyển đổi số ngành Văn hóa – Du lịch; chương trình phát triển con người Việt Nam với hệ giá trị mới thời hội nhập: yêu nước, đoàn kết, tự cường, nghĩa tình, sáng tạo… Từ đó, Đền Hùng không chỉ là một khu di tích, mà là một trung tâm văn hóa, giáo dục tinh thần dân tộc, góp phần làm giàu thêm bản sắc và sức mạnh mềm của đất nước trên trường quốc tế.

Một điểm then chốt nữa là vai trò người dân. Nhiều chuyên gia cho rằng nếu cộng đồng không trở thành chủ thể, “công viên di sản” sẽ chỉ là mô hình trưng bày tĩnh, thiếu linh hồn. Đền Hùng cần “người kể chuyện”, cần những sản phẩm gắn với ký ức cộng đồng, không gian trải nghiệm sống động. Quy hoạch mới cần mở cơ chế để người dân vận hành các cụm homestay, làng nghề tranh thờ, dệt vải, ẩm thực truyền thống, giúp chuyển đổi mô hình từ “thăm, chụp, rời đi” sang “trải nghiệm, kết nối, quay lại”.

Về công nghệ, nhiều chuyên gia kiến nghị tích hợp chuyển đổi số ngay từ khâu quy hoạch: bảo tàng ảo, bản đồ tương tác, app kể chuyện dân gian, lễ hội số hóa, nền tảng kết nối kiều bào... Đây sẽ là cầu nối giúp Đền Hùng đến gần hơn với thế hệ trẻ và người Việt toàn cầu.

Cuối cùng là bài toán nguồn lực. Việc điều chỉnh quy hoạch không thể chỉ dựa vào ngân sách nhà nước. Cần thí điểm hợp tác công – tư (PPP) tại các hạng mục như trung tâm lưu niệm, khu trải nghiệm, cụm homestay mẫu... với cơ chế rõ ràng để doanh nghiệp đầu tư dài hạn và đóng góp bền vững cho di sản. Tiến sĩ Trần Hữu Sơn, Viện trưởng Viện nghiên cứu Ứng dụng Văn hóa và Du lịch, nhấn mạnh: “Không thể điều hành một di sản biểu tượng quốc gia bằng cơ chế phân tán, thiếu phối hợp như hiện nay. Cần một Ban Quản lý liên ngành có ngân sách riêng, quyền quyết định độc lập, hội đồng học thuật và cơ chế tham vấn cộng đồng.”

Chính quyền hai cấp và chuyển đổi số: Cơ hội vàng cho di sản Đất Tổ

Ngày 12/6/2025, Quốc hội chính thức thông qua nghị quyết sắp xếp lại đơn vị hành chính cấp tỉnh và cấp huyện. Theo đó, ba tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Phúc và Hòa Bình được hợp nhất thành tỉnh mới giữ tên Phú Thọ; đồng thời, cấp huyện bị xóa bỏ, chính quyền chuyển sang mô hình hai cấp: tỉnh và xã. Đây là bước ngoặt chưa từng có trong tổ chức bộ máy hành chính, mở ra dư địa lớn để tái cấu trúc không gian phát triển, nhất là tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng – trung tâm tâm linh quốc gia.

Tại xã Hy Cương, nơi “đứng chân” của vùng lõi di tích, việc sáp nhập ba xã Hy Cương cũ, Thanh Đình và Chu Hóa giúp mở rộng địa giới, gia tăng dân số, đồng thời kéo dài vùng đệm phụ trợ cho di tích. Bà Nguyễn Thu Hiền, Chủ tịch UBND xã Hy Cương, chia sẻ: “Trước đây, di tích chiếm đến 70% diện tích xã, người dân thiếu đất sản xuất, khó phát triển dịch vụ du lịch. Nay xã được mở rộng, chúng tôi có cơ hội quy hoạch lại vùng phụ cận, phục dựng làng nghề, phát triển sản phẩm gắn với văn hóa dân gian, tạo sinh kế bền vững từ di sản.”

Từ góc độ quản lý, bà Hiền nhấn mạnh: “Điều quan trọng là thay đổi tư duy: không trông chờ cấp trên, mà chủ động từ cơ sở. Di sản phải sống trong lòng nhân dân thì mới bền vững. Nghị quyết Đại hội Đảng bộ xã nhiệm kỳ này xác định rõ: Lấy phát triển kinh tế du lịch cộng đồng làm mũi nhọn, đi đôi với gìn giữ văn hóa bản địa.”

Thực tế cho thấy, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Đền Hùng đã được tỉnh Phú Thọ quan tâm từ nhiều năm qua. Minh chứng cụ thể là trong Chương trình, nội dung giáo dục địa phương, tỉnh Phú Thọ đã biên soạn nội dung dạy và học riêng về Đền Hùng, giúp thế hệ trẻ hiểu sâu sắc về cội nguồn dân tộc. Tuy nhiên, để di sản thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, lan tỏa rộng khắp, đòi hỏi tỉnh phải có một chiến lược bền vững hơn, bắt đầu từ trong trường học, lan tỏa vào tư duy và hành động của mỗi cán bộ, đảng viên, người dân Đất Tổ. Việc giữ gìn, phát huy bản sắc không thể là nhiệm vụ riêng của ngành văn hóa, mà phải trở thành trách nhiệm chung, thường trực và tự nguyện trong mỗi con người – như một mạch nguồn thiêng liêng gắn với danh dự, bản lĩnh và khát vọng phát triển của quê hương Đất Tổ trong thời kỳ mới.

Cùng với mô hình hành chính hai cấp, Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo đang tạo cú hích mạnh mẽ cho các địa phương bứt phá. Với Đền Hùng, chuyển đổi số không chỉ là xu thế, mà là giải pháp chiến lược để bảo tồn và lan tỏa giá trị di sản trong kỷ nguyên mới. Theo Ông Dương Hoàng Hương, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ, khẳng định: “Chuyển đổi số là một trụ cột trong quy hoạch và quản lý di tích. Tỉnh đang triển khai bản đồ số vùng di sản, hệ thống hướng dẫn thông minh, ứng dụng VR/AR tái hiện nghi lễ Hùng Vương, đồng thời mô phỏng toàn bộ khu di tích trên nền tảng số, giúp thế hệ trẻ tiếp cận không gian văn hóa thiêng liêng một cách trực quan, sống động”. Song song với đó, tỉnh cũng thúc đẩy các dự án PPP như trung tâm lưu niệm di sản, cụm homestay, tour đêm Đền Hùng, đồng thời hỗ trợ cộng đồng phát triển sản phẩm gắn với bản sắc địa phương như bánh giầy, cau thơm, chè xanh, hát Xoan,…tạo thành hệ sinh thái du lịch bền vững, gắn kết giữa bảo tồn và phát triển.

Tỉnh Phú Thọ hiện có gần 5 triệu dân và 148 xã, phường, thị trấn. Theo PGS.TS Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia: Phú Thọ cần sớm hoàn thiện quy hoạch tổng thể vùng di sản mở rộng, bao gồm cả Đền Hùng, làng Xoan gốc, làng nghề, danh thắng tự nhiên. Đồng thời, cần thành lập Ban điều phối vùng di sản có ngân sách độc lập, cơ chế chuyên gia, sự tham vấn cộng đồng – để đảm bảo phát triển hài hòa và tránh manh mún.

Ở tầm liên vùng, Tiến sĩ Phạm Bá Khiêm nhìn nhận: “Không gian Đền Hùng không nên bị bó hẹp trong ranh giới hành chính hiện tại, mà cần được mở rộng kết nối với các trung tâm văn hóa – tâm linh quan trọng cùng mạch nguồn lịch sử dựng nước và giữ nước, như Tây Thiên (Vĩnh Phúc) – nơi thờ Quốc Mẫu; Thủy điện Hòa Bình – biểu tượng của công cuộc kiến thiết đất nước hiện đại; hay Làng cổ Đường Lâm (Hà Nội) – không gian văn hóa truyền thống đặc sắc.” Theo ông, tuyến du lịch liên vùng không chỉ kéo dài thời gian lưu trú mà còn đưa du khách đi sâu hơn vào bản sắc văn hóa vùng. Cùng với đó, cần tích hợp các điểm nội tỉnh như đồi chè Long Cốc, Vườn quốc gia Xuân Sơn, làng cổ Hùng Lô, miếu Lãi Lèn, các làng Xoan cổ… thành hệ sinh thái trải nghiệm đặc sắc. Xa hơn, có thể kết nối với các di tích lớn tại Lào Cai như Đền Thượng, Đền Mẫu để tạo hành trình liên kết văn hóa từ Đất Tổ đến biên cương.

Hướng mở này cũng được ông Phạm Tiến Đạt, Giám đốc Khu di tích lịch sử Đền Hùng, chia sẻ: “Mô hình tour đêm Đền Hùng với âm thanh, ánh sáng và hoạt cảnh tích trò tuy chỉ mới thí điểm nhưng đã hé lộ tiềm năng lớn. Để nhân rộng bền vững, cần sự điều phối tổng thể từ tỉnh – gắn kết các sở ngành, giới nghiên cứu, chính quyền địa phương và cộng đồng thành một hệ thống phối hợp chặt chẽ.”

Tầm nhìn về một “trung tâm di sản – tri thức – đổi mới” tại Đền Hùng sẽ không còn là viễn cảnh nếu từng mắt xích trong hệ sinh thái, từ chính quyền hai cấp linh hoạt, cộng đồng chủ động, doanh nghiệp đồng hành đến công nghệ dẫn dắt được kết nối và vận hành hiệu quả. Trong đó, những xu hướng mới như chuyển đổi số ngành văn hóa, khai thác bản quyền số, phát triển công nghiệp văn hóa ứng dụng trí tuệ nhân tạo, truyền thông về văn hóa đọc, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh trên không gian mạng... cần được đẩy mạnh và cụ thể hóa ngay tại vùng đất cội nguồn này.

Đền Hùng không chỉ là nơi “trở về” trong tâm thức dân tộc, mà còn là điểm “vươn lên” của một vùng đất đang chuyển mình mạnh mẽ trong kỷ nguyên số và hội nhập. Khi văn hóa không còn là lĩnh vực trừu tượng mà trở thành nguồn lực phát triển kinh tế – xã hội, nền tảng tinh thần, sức mạnh mềm của quốc gia, thì vai trò của mỗi người dân Đất Tổ cũng không còn dừng lại ở sự tri ân, mà phải chuyển hóa thành trách nhiệm gìn giữ, sáng tạo và lan tỏa những giá trị chân – thiện – mỹ.

Để đến năm 2040, nơi đây thực sự trở thành trung tâm kết nối di sản quốc gia, mỗi người dân cần thấy rõ vị trí của mình trong hành trình ấy và mỗi cấp chính quyền cần biến Nghị quyết thành hành động cụ thể, thiết thực và lâu dài.

Nguyễn Huệ - Trần Thắng

Nguồn VHPT : https://vanhoavaphattrien.vn/bao-ve-va-phat-trien-khong-gian-van-hoa-den-hung-trong-ky-nguyen-vuon-minh-ky-cuoi-a29643.html