Cây lúa đồi cao

5 giờ trướcBài gốc

Nhấp nhô batum

Tôi tìm về xã Lộc Hòa vào một ngày cuối đông. Gió mơn man lướt qua những vạt rừng cao su bạt ngàn đang mùa thay lá. Đồi nương nhấp nhô, đường làng quanh co đan xen nhau tạo nên một miền quê sơn cước thật yên ả. Hơn 60% dân số xã Lộc Hòa là đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS), trong đó phần lớn là người S’tiêng và Khmer. Toàn xã hiện có hơn 200 ha ruộng lúa. Thế nhưng, phần lớn người DTTS ở xã Lộc Hòa chỉ ăn gạo rẫy. Gạo rẫy được làm ra từ một giống lúa xưa gieo trồng trên đồi nương. Không còn ai biết tên giống lúa của đồng bào là gì, chỉ cảm nhận bằng mắt thường lúa có màu đỏ. Người Kinh gọi là giống lúa đỏ, người S’tiêng gọi là batum. Hạt gạo làm ra từ giống lúa này chỉ dùng trong gia đình, không ai đem bán trên thị trường.

Gia đình Điểu Miêu với bữa cơm hạt gạo giống đỏ chứa chan tình thương trong ngôi nhà đầy nắng, gió trên nương đồi

Ông Điểu Miêu ở ấp 8, xã Lộc Hòa cho hay: "Ăn cơm lúa mới mau đói lắm. Đồng bào ở đây thường ăn cơm lúa đỏ cho no cái bụng. Và chỉ có lúa rẫy mới làm được rượu cần. Sau khi thành rượu, hạt gạo vẫn còn nguyên, không bị xơ vữa, tắc ống khi dùng. Do vậy, đồng bào vẫn luôn duy trì giống lúa đỏ để dùng. Không ai bán vì giá thấp, năng suất không cao".

"Đầu mùa mưa, đồng bào bắt đầu tỉa batum. Mùa mưa đi qua, mùa nắng năm sau về là đồng bào ra rẫy thu hái batum. Những nhà được hơn 70 gùi sẽ tổ chức cúng mừng lúa mới, mời cả làng cùng tham gia. Batum của đồng bào làm ra để ăn, để làm giống cho mùa sau, để cúng thần linh, để chia sẻ cho nhau trong cộng đồng, không bán".

Ông ĐIỂU FUL, người có uy tín, Phó Chủ tịch Hội Người cao tuổi xã Lộc Hòa, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước

Bà Thị Quanh đang gặt batum trên đồi cao ở ấp 8B, xã Lộc Hòa, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước

Anh Nguyễn Văn Quyết - chủ nhà máy xay xát gạo Lệ Quyên, ấp 8B, xã Lộc Hòa cho hay, 10 năm qua, anh chưa thấy đồng bào mang hạt gạo được trồng tỉa trên đồi cao đi bán bao giờ. Ngay cả hạt giống cũng thế. Đồng bào chỉ cho nhau, trao truyền hạt giống từ thế hệ này sang thế hệ khác. Một trong nhiều lý do để đồng bào không bán hạt gạo mình làm ra từ trên nương đồi là do giá thấp, không có thương hiệu, không thể cạnh tranh trên thương trường. Thế nhưng, chất lượng của batum thì không thể đong đếm, chất chứa hương vị đầy nắng mưa, sương gió của cả núi rừng, đồi nương lẫn người làm ra batum.

Khúc biến tấu batum

Batum trong vùng đồng bào DTTS thuộc các xã: Lộc Hòa, Lộc An, Lộc Tấn, Lộc Thạnh, Lộc Thịnh, Lộc Thành và Lộc Thiện, huyện Lộc Ninh trải qua ít nhất từ 4-6 tháng trên đồi cao. Batum không được chăm sóc bằng phân bón hay thuốc bảo vệ thực vật, nó chỉ đón nắng mưa của đất trời để tạo ra hạt bay đầy dư vị núi rừng. Người S’tiêng chỉ làm cỏ trước khi lúa trổ đòng. Mỗi héc-ta batum cho năng suất tối đa 2 tấn. Bởi vậy, hạt bay của batum trên đồi cao rắn chắc, không nhiều nên không thể cạnh tranh với các giống lúa khác về mặt thương mại.

Batum đi vào sản phẩm thổ cẩm của Thị Xia như một quy luật của nét đẹp văn hóa người S’tiêng vùng cao

Cũng từ lý do này mà phần lớn hạt bay của đồng bào S’tiêng làm ra chỉ để dùng trong gia đình, để cúng thần linh, để trao truyền cho nhau mỗi khi thành viên trong cộng đồng cần đến. Nó thơm ngon, mộc mạc. Nó lặng lẽ tồn tại trong các buôn làng, thôn, sóc của người S’tiêng Bù Lơ cho đến Bù Deh. Trong mỗi hạt bay đều có nắng, có gió, có mưa của đất trời và bao mồ hôi của người S’tiêng. Batum chưa có tên, chưa có thương hiệu nhưng độ ngon ngọt, dẻo thơm đang là lựa chọn hàng đầu cho những ai biết thưởng thức lúa gạo đậm chất lượng hữu cơ.

"Trong trang phục của người S’tiêng luôn có hình ảnh cách điệu của cây lúa, kể cả hạt lúa hay hạt gạo. Cả đường thôn, ấp, sóc, vật dụng làm ra nó như cuốc, xà gạt cũng được tái hiện trên thổ cẩm rất phong phú. Đặc biệt là con nhện trong đám lúa của người S’tiêng cũng được dệt trên thổ cẩm. Bởi đồng bào quan niệm nhện bảo vệ cây lúa tránh những côn trùng khác tấn công".

Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ xã Bình Minh, huyện Bù Đăng
ĐIỂU THỊ XIA

Hạt cơm được nấu từ giống lúa đỏ trước khi ủ thành rượu cần để làm nên bao nhịp chiêng, ché rượu nghiêng say đắm lòng người

Đồng bào các dân tộc thiểu số huyện Bù Đăng sử dụng rượu cần được làm từ lúa rẫy trong lễ hội kết bạn cộng đồng ở trảng cỏ Bù Lạch, huyện Bù Đăng

Chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào dành cho batum. Thế nhưng, batum không chỉ đơn thuần là nguồn thực phẩm để duy trì sự sống mà còn giúp con người trở nên thăng hoa, giao thoa với thần linh, vạn vật trong cõi trời đất. Không ngẫu nhiên mà người S’tiêng có tục cúng lúa mới. Những đồi nương cho batum nhiều cũng có nghĩa là đất trời, con người hòa hợp. Khi ấy, batum kết hợp với lá rừng, cây rừng, nước rừng qua bàn tay, khối óc của người S’tiêng thành những bình rượu cùng với sản vật dâng lên các vị thần linh của đất trời đã cho làng vụ mùa tốt tươi. Đi kèm với lễ vật ấy là niềm vui, là ngôn ngữ, là văn hóa giao thoa của người S’tiêng với thần linh, là khúc biến tấu của batum trong tố rượu cần. Khúc biến tấu ấy đã sinh ra bao "nhịp chiêng, ché rượu nghiêng đêm mời" mà không ai quên được sau mỗi lần tham gia lễ hội lửa trại của người đồng bào vùng cao.

Chất chứa batum

Huyện Lộc Ninh hiện có gần 3.800 ha ruộng lúa cho năng suất bình quân 3,5 tấn/ha. Riêng lúa rẫy do đồng bào DTTS trồng trên nương đồi xen trong vườn điều, cao su, cà phê trong thời kỳ kiến thiết cơ bản nên không được thống kê. Thế nhưng, chất lượng của các giống lúa do đồng bào S’tiêng, Khmer trồng trên nương đồi ở huyện Lộc Ninh không hạt gạo nào sánh kịp. Nhiều người chấp nhận mua giá cao nhưng đồng bào vẫn không bán. Mà đâu chỉ huyện Lộc Ninh, cả tỉnh Bình Phước ở đâu có cao su, điều trồng mới là ở đó có lúa rẫy của đồng bào S’tiêng, M’nông, Xê Đăng... Thế nhưng, gạo rẫy Bình Phước hiện nay vẫn chưa có thương hiệu, chưa đảm bảo năng suất để giúp nông dân nâng cao thu nhập trên cùng đơn vị diện tích canh tác.

"Lộc Ninh có nhiều giống lúa rẫy, trong đó có giống lúa đỏ rất thơm ngon. Nếu ăn quen thì không thể bỏ được. Cái khó hiện nay, giống lúa này chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào để phân tích thành phần dinh dưỡng của nó. Và đồng bào tự trao tặng giống cho nhau, trồng xen trong các loại cây công nghiệp lâu năm nên khó đảm bảo chất lượng giống. Vì vậy, chúng tôi đang xây dựng Hợp tác xã lúa gạo Lộc Hòa với thương hiệu lúa rẫy để làm thương mại cho lúa rẫy của đồng bào các DTTS trên địa bàn huyện Lộc Ninh.

Phó Chủ tịch UBND huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước
LÊ THỊ ÁNH TUYẾT

Với tổng diện tích cây công nghiệp trên địa bàn tỉnh hiện nay, mỗi năm cần thanh lý, trồng mới hàng ngàn héc-ta. Nếu cây lúa rẫy trong vùng đồng bào DTTS được nghiên cứu một cách khoa học, bài bản thì nguồn thu nhập tăng thêm trong vùng đồng bào DTTS là con số không nhỏ. Chưa hết, cây lúa trên đồi cao còn gắn liền với bao nét đẹp văn hóa sinh hoạt cộng đồng của các DTTS trên địa bàn tỉnh. Nét đẹp văn hóa ấy đã thấm sâu vào cõi tâm linh, được thêu trên trang phục của người S’tiêng, M’nông, Xê Đăng, Êđê... Hạt gạo từ cây lúa trên ruộng đồng “có bão tháng bảy, có mưa tháng ba...” thì batum trên đồi cao “có cái nắng, có cái gió, có nỗi nhớ, không mang tên, không mang tên...”. Và batum đã làm nên bao "nhịp chiêng, ché rượu nghiêng đêm mời" với "tiếng nói ấy, ánh mắt ấy thương, thương hoài!".

Những Thị Xia, Điểu Mon trên vùng cao thuộc sóc Bom Bo của huyện Bù Đăng hay Điểu Khuya, Điểu Miêu, Điểu Vư ở vùng thấp thuộc ấp 8, xã Lộc Hòa, huyện Lộc Ninh đang khao khát batum của đồng bào mình được quy hoạch, định hướng thành những sản phẩm OCOP của ấp, sóc trong dòng chảy thương mại lẫn văn hóa của thời hội nhập quốc tế.

Đông Kiểm

Nguồn Bình Phước : https://baobinhphuoc.com.vn/news/19/168196/cay-lua-doi-cao