Chảy máu chất xám thời AI: Thách thức giữ gìn trí não trong giáo dục

4 giờ trướcBài gốc

Khi máy móc ngày càng đảm nhận nhiều công việc trí óc, con người có nguy cơ đánh mất những kỹ năng nền tảng và sức mạnh tư duy - vốn cần được rèn luyện qua trải nghiệm, nỗ lực và sự sáng tạo cá nhân.

Trong tưởng tượng về tiến hóa của loài người, nhiều người từng tin rằng tương lai sẽ thuộc về những bộ não lớn hơn, trí tuệ sắc bén hơn - được công nghệ hỗ trợ để chinh phục những tầm cao tri thức mới. Thế nhưng, thực tế hiện nay lại đặt ra một câu hỏi khác: liệu chúng ta có đang vô tình làm giảm “sức mạnh trí óc” của mình, không phải về kích thước mà về năng lực tư duy?

Sự thay đổi diễn ra âm thầm nhưng rõ rệt. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI), thuật toán và các công cụ số, con người đang “chuyển giao” ngày càng nhiều hoạt động trí óc cho máy móc.

Cũng giống như việc suy giảm thể chất khi bạn không tập thể dục, sự phụ thuộc vào công nghệ đang định hình lại cách chúng ta học tập, làm việc và suy nghĩ - với những hệ lụy không thể không cân nhắc.

Sự phụ thuộc vào công nghệ đang định hình lại cách chúng ta học tập, làm việc và suy nghĩ.

Kỹ năng mai một

Một ví dụ điển hình là khả năng định vị. Trước đây, các tài xế taxi thường thuộc nằm lòng từng con phố, kỹ năng này được hình thành và ghi nhớ nhờ việc liên tục hình dung bản đồ trong đầu. Ngày nay, hầu hết tài xế dịch vụ gọi xe chỉ cần làm theo chỉ dẫn GPS. Những công việc từng đòi hỏi nỗ lực trí óc giờ trở nên quá đơn giản, kéo theo sự suy giảm của các kỹ năng nền tảng.

Tình trạng này cũng xuất hiện ở kỹ năng viết, nghiên cứu và giao tiếp. Các công cụ như ChatGPT có thể chỉnh ngữ pháp, soạn thư điện tử hay tóm tắt văn bản trong vài giây. Tiện ích là không thể phủ nhận, nhưng nếu quá phụ thuộc, con người sẽ đánh mất quá trình tư duy tạo nên chiều sâu và tính sáng tạo. Khi để máy móc gánh vác phần khó nhất, chúng ta cũng đánh mất cơ hội rèn luyện trí óc.

Cảnh báo từ nghiên cứu khoa học

Một nghiên cứu của MIT Media Lab với tên gọi Your Brain on ChatGPT đã cung cấp bằng chứng đáng lưu ý. Trong thí nghiệm, các nhóm tham gia đã viết bài luận với hoặc không có sự hỗ trợ của AI, đồng thời được theo dõi hoạt động não bằng công nghệ EEG.

Nếu quá phụ thuộc vào trí tuệ nhân tạo, con người sẽ đánh mất quá trình tư duy tạo nên chiều sâu và tính sáng tạo. Ảnh: Canva

Kết quả cho thấy nhóm sử dụng AI có mức độ nỗ lực trí óc và sự tham gia của não bộ thấp hơn đáng kể, khả năng ghi nhớ lập luận cũng giảm. Đặc biệt, kết nối giữa các vùng não phụ trách ngôn ngữ và chức năng điều hành bị suy giảm. Nói cách khác, khi AI làm nhiều hơn, bộ não con người làm ít hơn - kéo theo nguy cơ giảm khả năng ghi nhớ, tư duy phản biện và tiếp nhận kiến thức mới.

AI - đối tác hay "chiếc nạng"?

Tuy nhiên, những kết quả này không đồng nghĩa với việc AI không có chỗ đứng trong giáo dục. Ngược lại, nếu được sử dụng hợp lý, AI có thể cá nhân hóa lộ trình học tập, gợi mở ý tưởng, giảm tải công việc hành chính để giáo viên tập trung hơn cho giảng dạy và cố vấn. Vấn đề là AI phải đóng vai trò như một “người bạn đồng hành” chứ không trở thành một “chiếc nạng” làm suy yếu kỹ năng cơ bản.

Điều này đòi hỏi học sinh vẫn phải nắm vững các nền tảng: cần phải viết tay trước khi gõ phím, biết đọc bản đồ trước khi dùng GPS, đọc thuộc bảng cửu chương trước khi bấm máy tính. Đó là những “giàn giáo” cốt lõi để xây dựng năng lực tư duy bậc cao - thứ mà công nghệ chỉ nên giúp củng cố chứ không nên thay thế.

Vai trò của giáo viên và nhà trường

AI đã dần dần hiện diện trong lớp học, đó là điều không thể phủ nhận. Thách thức lớn nhất là sử dụng AI để nâng cao khả năng tư duy phản biện, thay vì bị AI mài mòn. Điều này đòi hỏi nhà trường phải thiết kế những bài tập khuyến khích ý tưởng hơn là hình thức, đưa ra các chính sách ưu tiên quá trình học hơn là sản phẩm, và dạy học sinh biết đặt câu hỏi không chỉ về kết quả AI đưa ra, mà còn về cách thức và mục đích sử dụng.

Thách thức lớn nhất là sử dụng AI để nâng cao khả năng tư duy phản biện, thay vì bị AI mài mòn. Ảnh: Getty Images

Trong quá trình này, người giáo viên đóng vai trò dẫn dắt then chốt. Bằng cách làm gương trong việc dùng AI có trách nhiệm, xây dựng chương trình học kết hợp hiệu quả giữa năng lực máy móc và phán đoán của con người, khuyến khích sự phản biện về quá trình học tập, thầy cô và nhà trường có thể giúp học sinh phát triển cả năng lực công nghệ lẫn trí tuệ.

Giữ gìn sức mạnh trí não trong kỷ nguyên tự động hóa

Câu chuyện này không chỉ thuộc phạm vi giáo dục, mà còn phản ánh cách con người sống, làm việc và suy nghĩ trong một thế giới ngày càng được tự động hóa. Trí óc, cũng như cơ thể, cần được “tập luyện” qua việc đọc sách, thảo luận, giải quyết vấn đề. Nếu không, chúng ta sẽ trở thành những người thụ động trong một thời đại đòi hỏi những bộ óc chủ động.

Tương lai sẽ thuộc về những người biết hợp tác với công nghệ mà vẫn phát triển được những năng lực đặc trưng của con người: sự tò mò, khả năng sáng tạo… Sự lựa chọn nằm ở mỗi người: chạy theo sự tiện lợi để rồi phụ thuộc, hay chủ động rèn luyện để có một trí óc mạnh mẽ hơn?

Hồng Nhung

Nguồn Đại Biểu Nhân Dân : https://daibieunhandan.vn/chay-mau-chat-xam-thoi-ai-thach-thuc-giu-gin-tri-nao-trong-giao-duc-10382753.html