Chúng ta kế thừa gì từ di sản của Đại danh y - Thiền sư Tuệ Tĩnh?

3 giờ trướcBài gốc

Thiền sư Tuệ Tĩnh được mệnh danh là "ông tổ" thuốc Nam. Ảnh Internet

1. Giới thiệu

Tuệ Tĩnh (1300 - 1400) tên thật là Nguyễn Bá Tĩnh, ông sinh tại làng Nghĩa Phú, phủ Thượng Hồng (nay là thôn Nghĩa Phú, xã Tuệ Tĩnh, thành phố Hải Phòng). Lên 6 tuổi, ông mồ côi cả cha lẫn mẹ và được nhà sư trụ trì chùa Nghiêm Quang tức chùa Giám đón về nuôi dạy. Suốt cuộc đời tuổi thơ ông nương tựa chốn thiền môn. Năm 22 tuổi, ông thi đỗ Thái học sinh nhưng không ra làm quan. Bởi ông thường xuyên phải chứng kiến những trận dịch lớn cướp đi sinh mạng của những người dân nghèo khó, với phương châm “Nam dược trị Nam nhân”, ông đã nghiên cứu cỏ cây, hoa lá cùng với việc nghiên cứu dược liệu và chủ động việc trồng thuốc, tiếp tục thu thập những phương thuốc quý trong dân gian, lập y xá ngay tại các ngôi chùa để chữa bệnh bằng những bài thuốc, phương pháp đơn giản mà công hiệu cứu giúp những người bệnh nghèo, dập tắt những trận dịch lớn.

Năm 55 tuổi, ông được triều đình cử đi sứ nhà Minh. Ông đã chữa khỏi bệnh cho Tống Vương phi, vua Minh phong ông là Thái y - Thiền sư và giữ lại làm việc ở Thái y viện. Năm 1400, ông mất tại Giang Nam, Trung Quốc.

Cuộc đời và sự nghiệp của Tuệ Tĩnh đã để lại cho hậu thế những di sản quý báu trên nhiều lĩnh vực đó là đóng góp cho kho tàng tri thức y dược học dân tộc, về y đức và cao cả hơn đó là tinh thần tự tôn dân tộc, lòng yêu quê hương đất nước.

Vậy, chúng ta - những con người hôm nay - đang kế thừa gì từ di sản của ĐẠi danh y, Thiền sư Tuệ Tĩnh? Và chúng ta đã thực sự hiểu, thực sự sống với tinh thần Tuệ Tĩnh hay chưa? Bài viết này xin được đi tìm lời giải từ ba góc nhìn: tri thức, đạo đức và văn hóa để từ đó nhận diện rõ hơn con đường kế thừa và phát huy giá trị của một bậc thầy y học mà lịch sử gọi tên bằng lòng kính trọng sâu sắc: “Nam dược thánh nhân”.

Về đóng góp của Tuệ Tĩnh trên phương diện y học và văn học, các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đều khẳng định vai trò khởi thủy và đặt nền móng của Tuệ Tĩnh đối với nền Y học cổ truyền Việt Nam. Các công trình Nam dược thần hiệu và Hồng nghĩa giác tư y thư viết bằng chữ Nôm và chữ Hán được xem là những bộ sách y học cổ quan trọng hàng đầu vừa mang giá trị y học vừa mang đặc sắc về ngôn ngữ, thơ văn và tư tưởng nhân sinh. Đây là hai trong số những tác phẩm kinh điển nhất của ông mà chúng ta còn bảo lưu được. Mặc dù vậy, đến nay những tác phẩm này vẫn chưa được nhiều người biết đến và chưa được phổ biến rộng rãi trong cộng đồng.

Về bình diện văn hóa - di sản, từ những năm đầu thế kỷ XXI, nhiều công trình khảo sát tại các di tích như Đền Bia, Chùa Giám, các vườn thuốc Nam và lễ hội truyền thống tưởng niệm Đại danh y, Thiền sư Tuệ Tĩnh đã góp phần phục dựng ký ức lịch sử và không gian văn hóa gắn với ông. Bên cạnh đó, việc đưa Tuệ Tĩnh vào sách giáo khoa, chương trình đào tạo ngành y, đặt tên trường học, đường phố, bệnh viện… đã cho thấy di sản của ông có ảnh hưởng quan trọng trong đời sống xã hội.

2. Kết quả và thảo luận

Qua quá trình thực địa và khảo cứu các tư liệu lịch sử cho thấy di sản của Đại danh y, Thiền sư Tuệ Tĩnh không chỉ tồn tại như một tập hợp tri thức y học cổ truyền mà còn là một hệ giá trị phức hợp, kết tinh giữa y học, đạo đức nghề nghiệp và bản sắc văn hóa dân tộc. Việc kế thừa di sản của ông hiện nay được thể hiện trên ba phương diện chính: học thuật - đạo đức - văn hóa với những biểu hiện vừa liên tục vừa chuyển hóa trong bối cảnh hiện đại.

2.1. Di sản học thuật: Cơ sở tri thức bản địa và nền tảng lý luận của Y học cổ truyền Việt Nam

Tuệ Tĩnh là người đầu tiên có hệ thống tư duy khoa học và thực hành y học bản địa mang tính dân tộc, vượt ra khỏi phạm vi kinh nghiệm dân gian. Bằng việc biên soạn các bộ sách Nam dược thần hiệu và Hồng nghĩa giác tư y thư, ông đã xây dựng một nền tảng lý luận có hệ thống về dược liệu bản địa, phương pháp chẩn trị và quy chuẩn hóa kiến thức y học dân gian. Thông qua quá trình vừa nghiên cứu chuyên sâu vừa chữa trị thực tiễn, Thiền sư Tuệ Tĩnh đã đúc rút được nhiều kinh nghiệm quý báu làm giàu thêm vốn di sản học thuật cho hậu thế.

Việc nghiên cứu và ứng dụng thuốc Nam của Tuệ Tĩnh cũng thấm nhuần giá trị nhân sinh cao cả. Cuộc đời ông cống hiến và dành trọn cho sự nghiệp Y học, không chút tư lợi công danh. Tuệ Tĩnh đã để lại cho hậu thế 3873 phương thuốc điều trị 184 loại bệnh cùng với 13 phương gia giảm và 37 phương trị thương hàn. Ngày nay, một số bài thuốc đơn giản của ông vẫn còn được nhân dân lưu truyền và sử dụng nhằm điều trị các triệu chứng ban đầu của bệnh.

Tư tưởng “Nam dược trị Nam nhân” không đơn thuần là một chỉ dẫn thực hành mà là biểu hiện của tinh thần độc lập về học thuật, khẳng định giá trị tri thức Việt trong bối cảnh tương tác với y học phương Bắc. Đáng chú ý, tri thức Tuệ Tĩnh phát triển không theo hướng đối kháng Hán học mà thông qua chọn lọc, bản địa hóa và sáng tạo trên nền hệ hình tri thức phương Đông. Từ đó hình thành một dòng y học mang đặc trưng văn hóa - sinh thái của người Việt.

Ở phương diện hiện đại, tư tưởng và hệ thống tri thức của Tuệ Tĩnh tiếp tục đóng vai trò nền tảng cho ngành Y học cổ truyền Việt Nam, từ đào tạo nhân lực đến phát triển dược liệu bản địa và ứng dụng lâm sàng. Sự hiện diện của ông trong giáo trình giảng dạy và danh xưng các cơ sở y tế (Trường Đại học Y Dược Tuệ Tĩnh, Bệnh viện Tuệ Tĩnh…) là minh chứng cho tính kế thừa rõ ràng về mặt học thuật.

2.2. Di sản đạo đức: Mẫu hình lý tưởng về nhân cách y sĩ trong văn hóa Việt

Khác với hình mẫu danh y thuần túy, Tuệ Tĩnh được định vị như một “thầy thuốc - thiền sư”, kết hợp giữa năng lực chữa bệnh và phẩm chất tu hành. Chính sự gắn bó chặt chẽ giữa y học và Phật học đã tạo nên hệ chuẩn đạo đức mang tính mẫu mực, trong đó cốt lõi là lòng từ bi, vị tha và tinh thần phụng sự vô điều kiện.

Các tư liệu nghiên cứu đều cho thấy, ông hành nghề không vụ lợi, chữa bệnh không phân biệt giàu nghèo, luôn đặt lợi ích của người bệnh lên trên quyền lợi cá nhân. Việc ông từ chối vinh hiển quan trường, chọn đời sống tu hành và đem tri thức truyền bá ở cả trong và ngoài nước (qua sứ mệnh y học tại Trung Quốc), là minh chứng cho nhân cách đạo đức vượt qua không gian địa lý của một quốc gia và vùng lãnh thổ.

Theo các tư liệu còn để lại, trong suốt thời gian chuyên tâm làm thuốc chữa bệnh tại chùa, ông đã lấy vườn chùa làm cơ sở trồng cây thuốc, đồng thời truyền dạy cho đội ngũ tăng ni, phật tử trở thành thầy thuốc của nhân dân.

Hệ giá trị đạo đức này đã được kế thừa trong các triết lý y nghiệp hiện đại, đặc biệt qua mệnh đề “Lương y như từ mẫu”. Tại nhiều trường y hiện nay, Tuệ Tĩnh cùng Hải Thượng Lãn Ông được xem là hai nguyên mẫu chuẩn mực trong giáo dục y đức. Điều đó cho thấy, di sản đạo đức của ông không chỉ là hình tượng quá khứ, mà vẫn đang tác động trực tiếp đến việc hình thành nhân cách nghề nghiệp cho thế hệ thầy thuốc đương đại.

2.3. Di sản văn hóa: Biểu tượng thiêng của bản sắc và ký ức cộng đồng

Di sản Tuệ Tĩnh cũng là một hiện tượng văn hóa đặc biệt nơi mà tri thức, tín ngưỡng và ký ức cộng đồng giao thoa, hình thành một biểu tượng có chiều sâu bản sắc. Việc thờ phụng ông tại Đền Bia, Đền Xưa, Chùa Giám và Văn miếu Mao Điền, cùng với các hoạt động lễ hội, sinh hoạt văn hóa là những hình thức vật chất hóa và thiêng hóa nhân vật lịch sử trong không gian văn hóa dân gian.

Bằng sự ngưỡng mộ và lòng biết ơn sâu sắc, nhân dân đã lập đền và thờ phụng ông suốt mấy trăm năm qua. Từ những câu chuyện “hiển Thánh” hay những bí ẩn xung quanh tấm bia đá khắc lời di nguyện của ông, được Tiến sĩ Nguyễn Danh Nho sao khắc và mang về quê hương, đã làm cho câu chuyện cuộc đời của Thánh y Tuệ Tĩnh càng thêm màu sắc linh thiêng. Đặc biệt, sự tiếp nối và biến đổi của các hình thức tôn vinh Tuệ Tĩnh từ truyền thống sang hiện đại, từ nghi lễ tín ngưỡng sang tên gọi trường học, bệnh viện, vườn thuốc Nam cho thấy một quá trình chuyển hóa di sản thành nguồn lực phát triển. Ở đó, Tuệ Tĩnh không chỉ là đối tượng thờ phụng hay nghiên cứu, mà là một “thực thể sống” trong đời sống tinh thần cộng đồng, là một phần của hệ giá trị quốc gia về y học, đạo đức và văn hóa.

Năm 2017, cụm di tích thờ Đại danh y ,Thiền sư Tuệ Tĩnh gồm Đền Xưa - Chùa Giám- Đền Bia được xếp hạng là Di tích Quốc gia đặc biệt đã khẳng định giá trị to lớn của ông trong đời sống văn hóa, xã hội, y học và cộng đồng. Đây cũng là cơ sở để thành phố Hải Phòng xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO ghi danh Thiền sư Tuệ Tĩnh là Danh nhân văn hóa thế giới theo ba tiêu chí 1. Tầm ảnh hưởng toàn cầu hoặc khu vực; 2. Có đóng góp cho các giá trị phù hợp với sứ mệnh của UNESCO; 5. Được công nhận rộng rãi ở cấp quốc gia và quốc tế.

Như vậy, từ kết quả nghiên cứu có thể khẳng định: Di sản của Tuệ Tĩnh không bị phân tán theo thời gian mà đã kết tinh thành một chỉnh thể thống nhất - nơi học thuật, đạo đức và văn hóa tương tác, bồi đắp lẫn nhau. Việc kế thừa di sản ấy không thể dừng ở việc tôn vinh hình thức mà cần được hiểu và thực hành như một hệ giá trị sống - có khả năng thích ứng và dẫn dắt trong xã hội hiện đại.

Cũng từ kết quả nghiên cứu trên đã cho thấy di sản của Tuệ Tĩnh đã và đang được kế thừa trên các phương diện học thuật, đạo đức và văn hóa. Tuy nhiên, quá trình kế thừa ấy vẫn đặt ra một số vấn đề lý luận và thực tiễn cần được thảo luận sâu hơn, nhằm đảm bảo tính bền vững, chủ động và có chiều sâu trong việc phát huy giá trị của một di sản có tầm vóc quốc gia.

2.4. Sự phân mảnh trong tiếp cận và nguy cơ hình thức hóa di sản

Một trong những vấn đề nổi bật hiện nay là xu hướng phân mảnh trong cách tiếp cận Tuệ Tĩnh: ngành y tiếp cận ông từ góc độ danh y; ngành văn hóa nhìn ông như một đối tượng thờ phụng; giới học thuật thường bó hẹp ông trong văn bản cổ hoặc khảo cứu lịch sử. Điều này dẫn tới tình trạng thiếu một cái nhìn liên ngành và tích hợp, khiến di sản Tuệ Tĩnh dễ bị cắt khúc, mất tính toàn thể và chiều sâu triết lý ban đầu.

Bên cạnh đó, không thể phủ nhận hiện tượng hình thức hóa trong thực hành kế thừa di sản. Nhiều hoạt động tưởng niệm, lễ hội, trùng tu di tích… dừng lại ở mức độ tôn vinh biểu tượng, mà chưa gắn kết hiệu quả với việc giáo dục, nghiên cứu chuyên sâu hay phát triển chính sách y học cộng đồng. Khi di sản bị “nghi lễ hóa” mà thiếu chiều sâu tư duy, nguy cơ đứt gãy giá trị gốc là điều có thể xảy ra.

2.5. Thách thức trong chuyển hóa giá trị sang thực tiễn phát triển hiện đại

Việc kế thừa tri thức Tuệ Tĩnh trong y học hiện nay đối mặt với thách thức lớn từ sự phát triển của y học hiện đại và công nghệ sinh học. Trong khi tư tưởng “Nam dược trị Nam nhân” mở ra hướng đi đầy tiềm năng về dược liệu bản địa, thì thực tế cho thấy thị phần thuốc Nam trong hệ thống điều trị còn nhỏ bé, thiếu quy chuẩn hóa, thiếu kết nối giữa nghiên cứu - đào tạo - sản xuất - điều trị.

Tương tự, đạo đức nghề y - một trong những di sản bền vững nhất của Tuệ Tĩnh - đang đứng trước nhiều thách thức trong xã hội thị trường. Khi hành vi y đức bị chi phối bởi áp lực kinh tế, bệnh viện hóa thị trường và mạng xã hội tạo ra diễn ngôn tiêu cực thì việc giáo dục y đức theo gương Tuệ Tĩnh càng cần được đầu tư bài bản, dài hạn và đổi mới phương pháp tiếp cận.

2.6. Cần một chiến lược tiếp cận di sản như nguồn lực phát triển bền vững

Từ những phân tích trên, có thể thấy rằng di sản Tuệ Tĩnh không nên chỉ được bảo tồn như ký ức lịch sử, mà cần được tiếp cận như một nguồn lực phát triển bền vững, đặc biệt trong các lĩnh vực y học cộng đồng, giáo dục đạo đức nghề nghiệp, văn hóa dân tộc và du lịch di sản.

Chiến lược này cần dựa trên ba trụ cột:

(1) Tái định vị Tuệ Tĩnh trong hệ tri thức liên ngành, từ y học cổ truyền đến di sản học, đạo đức học, và khoa học xã hội.

(2) Thiết lập cơ chế kết nối giữa các thiết chế giáo dục - y tế - văn hóa, tạo điều kiện để di sản được học - sống - vận dụng.

(3) Phát triển chính sách quốc gia về bảo tồn và phát huy di sản danh nhân, trong đó Tuệ Tĩnh là trường hợp tiêu biểu, có khả năng lồng ghép vào chương trình giáo dục công dân, giáo dục lịch sử địa phương, y tế dự phòng, phát triển dược liệu và văn hóa cộng đồng.

Tóm lại, việc kế thừa di sản của Tuệ Tĩnh là một tiến trình phức hợp, đòi hỏi không chỉ lòng kính trọng với quá khứ mà còn năng lực thích ứng, tư duy tích hợp và trách nhiệm với tương lai. Để tinh thần Tuệ Tĩnh không dừng lại ở tượng đài mà thực sự trở thành giá trị sống, chúng ta cần vượt qua giới hạn tôn vinh hình thức để kiến tạo một hệ sinh thái di sản - nơi tri thức, đạo đức và văn hóa cộng hưởng trong sự phát triển của con người và cộng đồng hiện đại.

3. Kết luận

Di sản của Đại danh y, Thiền sư Tuệ Tĩnh không chỉ là tập hợp những di cảo y học cổ, danh hiệu lịch sử hay công trình thờ tự, mà là một hệ giá trị sống động, kết tinh từ tri thức bản địa, đạo đức nghề nghiệp và bản sắc văn hóa dân tộc. Việc kế thừa di sản của ông, nếu chỉ dừng lại ở hình thức tôn vinh biểu tượng thì chưa đủ. Điều cốt yếu là cần nhận diện, khai thác và chuyển hóa hệ giá trị ấy thành nguồn lực phát triển trong đời sống hiện đại.

Từ kết quả khảo cứu, có thể khẳng định rằng: Tuệ Tĩnh không chỉ là danh y đầu tiên đặt nền móng cho Y học cổ truyền Việt Nam, mà còn là hiện thân tiêu biểu của lý tưởng đạo đức và tinh thần phụng sự cộng đồng. Ông đã để lại cho hậu thế một mô hình tích hợp giữa tri thức - nhân cách - văn hóa, mà tính chất liên ngành và ứng dụng của nó vẫn còn nguyên giá trị trong các lĩnh vực y tế, giáo dục, văn hóa và phát triển cộng đồng hiện nay.

Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội thị trường, toàn cầu hóa và công nghệ chi phối ngày càng sâu, những thách thức trong việc bảo tồn, kế thừa và phát huy giá trị Tuệ Tĩnh cũng trở nên rõ rệt hơn. Chính vì vậy, việc tiếp cận di sản Tuệ Tĩnh cần được đặt trong một chiến lược văn hóa tổng thể, trong đó lấy giáo dục - nghiên cứu - chính sách làm trung tâm và lấy cộng đồng làm chủ thể tiếp nhận, thực hành và lan tỏa.

Kế thừa di sản Tuệ Tĩnh không chỉ là trách nhiệm của ngành y, của địa phương (nơi ông sinh ra), cộng đồng cư dân, các nhà quản lý văn hóa mà còn là trách nhiệm chung của quốc gia trong công cuộc bảo vệ bản sắc, phục hồi tri thức dân tộc và nuôi dưỡng đạo lý. Khi tri thức được gìn giữ, đạo đức được khơi dậy và văn hóa được sống cùng con người, thì lúc ấy, di sản Tuệ Tĩnh mới thật sự trường tồn không chỉ trong lịch sử, mà trong từng nhịp sống hôm nay.

ThS. Hoàng Kim Huyền - Ban QLDT Côn Sơn - Kiếp Bạc

Nguồn VHPT : https://vanhoavaphattrien.vn/chung-ta-ke-thua-gi-tu-di-san-cua-dai-danh-y-thien-su-tue-tinh-a30397.html