Đại biểu Bế Trung Anh: Cần thay đổi tư duy, mô hình 'kiểm tra – giám sát – kiến nghị' của Quốc hội

5 giờ trướcBài gốc

Hôm nay, 6-8, Quốc hội tổ chức diễn đàn về hoạt động giám sát được tổ chức trong bối cảnh đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển mới, cùng với đó là những thay đổi trong tổ chức bộ máy hành chính. Công tác giám sát vì vậy cũng cần phải thay đổi để thích ứng với tình hình mới, với kỷ nguyên mới.

Trao đổi với Pháp Luật TP.HCM, PGS. TS Bế Trung Anh, Ủy viên thường trực Hội đồng Dân tộc của Quốc hội, nói: “Đổi mới hoạt động giám sát của Quốc hội phải bắt đầu từ hình thành một triết lý mới trong xây dựng Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND các cấp nhằm bảo đảm sự thích ứng và hiệu quả của nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong kỷ nguyên chuyển đổi”.

Phải chuyển mình quyết liệt

. Phóng viên: Thưa ông, Hiến pháp ghi rằng "Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp..."

+ Đại biểu Quốc hội Bế Trung Anh: Bộ máy hành chính Nhà nước Việt Nam 80 năm qua đã được tổ chức và vận hành theo mô hình “nhà nước quản lý toàn diện”, nơi quyền lực nhà nước được thiết lập đồng bộ và phân định rạch ròi từ trung ương đến địa phương, từ hành pháp đến lập pháp và tư pháp.

Trên nền tảng đó, hệ thống pháp luật, trong đó có Luật hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND, được thiết kế nhằm giám sát, điều chỉnh và bảo đảm sự tuân thủ thống nhất, ổn định trong bộ máy.

Tuy nhiên, đất nước đã bước vào một thời đoạn chuyển mình quyết liệt. Mô hình chính quyền địa phương đã được tái cấu trúc, nhà nước đang chuyển dịch từ điều hành truyền thống sang số hóa, bộ máy hành chính đang tinh gọn, linh hoạt và phân quyền mạnh mẽ hơn.

Những yếu tố này đang tác động trực tiếp đến những nguyên lý truyền thống của hoạt động giám sát vốn gắn liền với mô hình nhà nước được thiết kế hơn 70 năm qua.

Đại biểu Quốc hội Bế Trung Anh hồi tháng 3-2025 tại cuộc làm việc về sửa đổi Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND các cấp. Ảnh: QH

. Điều đó cũng có nghĩa là phải có một triết lý mới dẫn dắt việc xây dựng Luật hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND?

+ Luật này đã được xây dựng trên nền tảng các nguyên tắc hành chính truyền thống gồm nguyên tắc phân công quyền lực cố định, giám sát theo kỳ, theo trình tự và tập trung vào hậu kiểm. Những nguyên lý này từng phù hợp với một nền hành chính hành vi – quy tắc, nơi mà Chính phủ chủ yếu vận hành theo các mệnh lệnh, báo cáo hành chính và sự kiểm soát tập trung từ trên xuống.

Tuy nhiên, hiện nay sự linh hoạt và thích ứng mới là nguồn lực phát triển. Giám sát theo quý, theo năm, được lập kế hoạch sẵn không thể phản ứng kịp với các biến động chính sách. Giám sát thông qua văn bản và số liệu báo cáo khiến Quốc hội, HĐND luôn đi “sau một bước” trong khi hành pháp đang vận hành theo thời gian thực thông qua hệ thống dữ liệu.

Tư duy “kiểm tra – giám sát – kiến nghị” của mô hình giám sát cũ dễ rơi vào hình thức nếu thiếu công cụ chế tài hoặc được thiết kế theo kiểu “nghị trường hóa”. Sự ràng buộc pháp lý thấp trong giám sát cũng khiến cho nhiều kết luận giám sát rơi vào trạng thái “tồn tại biểu kiến”, tức là tồn tại về mặt hình thức nhưng không đủ lực để cải biến thực tiễn.

Thúc đẩy trách nhiệm giải trình linh hoạt

.Vậy theo ông, hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND cần làm gì để có thể thích ứng được với tình hình mới, với mô hình chính quyền hai cấp và các hoạt động của đất nước luôn biến đổi mỗi ngày?

+ Hệ thống luật pháp Việt Nam đã đóng vai trò quan trọng trong kiến tạo một trật tự quản trị có kiểm soát, có kỷ cương. Nhưng hiện nay, nhiệm vụ trọng tâm của luật pháp cần chuyển dịch sang kiến tạo năng lực vận hành cho bộ máy trong điều kiện mới, tức là năng lực phản ứng nhanh, năng lực sử dụng công nghệ, năng lực đồng hành cùng đổi mới sáng tạo.

Theo đó, luật giám sát không còn chỉ là công cụ kiểm soát quyền lực thuần túy, mà phải trở thành nền tảng để thúc đẩy trách nhiệm giải trình linh hoạt, tương tác tức thời, dựa trên dữ liệu và phản hồi của xã hội.

Đoàn giám sát của Quốc hội về “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý thị trường bất động sản và phát triển nhà ở xã hội từ năm 2015 đến hết năm 2023” làm việc với UBND TP Hà Nội hồi tháng 7-2024. Ảnh: QH

. Nhưng rõ ràng, ngay trong Hiến pháp hay Luật Tổ chức Quốc hội cũng đã đề cập đến những điều ông vừa nói, đặc biệt là trách nhiệm giải trình khi Thường vụ Quốc hội, Quốc hội luôn coi chất vấn là một hoạt động giám sát thường xuyên?

+ Chúng ta nhớ lại khi lần đầu tiên chất vấn được tiến hành tại Quốc hội thì trước đó cũng có nhiều băn khoăn, đặc biệt là việc chất vấn Thủ tướng được truyền hình trực tiếp. Tuy nhiên đến nay, hoạt động chất vấn tại Quốc hội luôn được cử tri và Nhân dân chờ đón. Đó là một bước tiến lớn không chỉ đối với hệ thống mà còn đối với cả nhận thức và sự chuyển động của xã hội.

Trong mô hình quản trị hiện đại, giám sát không còn nằm ngoài quy trình điều hành, mà trở thành một phần nội tại, đồng hành và hiệu chỉnh liên tục. Khái niệm này được mô tả trong lý thuyết của Charles Lindblom (Yale University) về “intelligence of democracy” – trong đó, sự giám sát không mang tính áp đặt từ trên xuống mà là quá trình đồng kiến tạo tri thức giữa Quốc hội, xã hội và cơ quan điều hành.

Luật hoạt động giám sát theo đó phải tạo ra không gian cho đối thoại chính sách thường xuyên, điều trần mở rộng, truy cập dữ liệu công khai và tăng cường trách nhiệm theo thời gian thực.

Cần quyền truy cập dữ liệu để giám sát

. Có một vấn đề khi ông đề cập đến dữ liệu, đó là đôi khi có những cuộc giám sát, những đoàn giám sát chỉ tiếp cận các báo cáo…

+ Điều này sẽ được thay đổi căn bản khi mọi hoạt động công vụ đều lưu vết số hóa, việc “đợi báo cáo” trở nên lạc hậu. Giám sát hiện đại cần dựa vào dữ liệu lớn (big data), dấu vết kỹ thuật số (digital footprints) và các chỉ báo hành vi.

Đây không chỉ là kỹ thuật, mà là sự thay đổi trong triết lý điều hành và triết lý lập pháp: Từ dựa vào lời nói sang dựa vào bằng chứng số; từ quan sát thủ công sang phân tích bằng thuật toán.

Do đó, quyền giám sát của cơ quan dân cử cần đi kèm với quyền truy cập dữ liệu công và khả năng sử dụng phân tích định lượng như một công cụ để hình thành chính sách giám sát có bằng chứng.

Một số quốc gia đã áp dụng phương pháp này. Chẳng hạn như Estonia đã chuyển toàn bộ hoạt động chính quyền lên nền tảng kỹ thuật số. Quốc hội nước này có quyền truy cập vào hệ thống “X-Road” – nơi dữ liệu từ các cơ quan nhà nước được liên thông theo thời gian thực. Họ không cần chờ báo cáo mà có thể giám sát chính sách bằng truy vấn dữ liệu.

Đoàn công tác số 2 của Đoàn giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành” khảo sát tại một công ty ở Tây Ninh chiều 5-8. Ảnh: ĐBND

Hoặc như ở New Zealand, Ủy ban các vấn đề xã hội của Quốc hội New Zealand có thể mở điều trần chỉ trong vòng 48 giờ, nếu có vấn đề bức xúc phát sinh trong đời sống xã hội. Đó là một năng lực thích ứng mang tính luật định, không bị đóng khung bởi chu kỳ kỳ họp. Hay như Hàn Quốc đã áp dụng hệ thống chỉ báo xã hội và dashboard giám sát ngân sách công.

Tại Việt Nam, một số địa phương như Quảng Ninh, Đà Nẵng... bước đầu đã xây dựng bảng điều hành điện tử phục vụ HĐND giám sát ngân sách, đầu tư công và giải quyết kiến nghị cử tri. Điều này cho thấy nhu cầu “pháp điển hóa” thực tiễn đổi mới, đồng thời tạo hành lang pháp lý vững chắc cho các phương thức giám sát hiện đại.

. Xin cảm ơn ông.

Thay đổi để đồng bộ với mô hình vận hành mới

Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND các cấp (sửa đổi) vẫn đang trong quá trình chỉnh lý, tiếp thu. Tôi cho rằng Luật này không chỉ cần đổi mới về nội dung, mà trước hết cần một triết lý nền tảng mới, đó là triết lý về năng lực thích ứng, minh bạch, phản ứng nhanh và đồng kiến tạo chính sách.

Đây là đòi hỏi từ lịch sử – trong bối cảnh Nhà nước Việt Nam đang “vươn mình” thoát khỏi quỹ đạo quản trị truyền thống để bước vào kỷ nguyên số, hội nhập và đổi mới sáng tạo.

Nếu luật vẫn bị ràng buộc bởi mô hình bộ máy cũ, nguyên tắc phân quyền cũ, hay quan hệ trung ương – địa phương kiểu “xin – cho” thì giám sát sẽ trở thành lực cản phát triển thay vì động lực cải cách. Vì vậy, cải cách luật giám sát chính là bước đi quyết định để đồng bộ hóa thể chế với mô hình vận hành mới của bộ máy.

PGS. TS BẾ TRUNG ANH, Ủy viên thường trực Hội đồng Dân tộc

CHÂN LUẬN thực hiện

Nguồn PLO : https://plo.vn/video/dai-bieu-be-trung-anh-can-thay-doi-tu-duy-mo-hinh-kiem-tra-giam-sat-kien-nghi-cua-quoc-hoi-post864127.html