Đài tưởng niệm nạn nhân Covid-19 – Ký ức cộng đồng giữa lòng đô thị

5 giờ trướcBài gốc

Từ khu biệt thự ‘vua nhà đất’ đến công viên tưởng niệm

Giữa khu đất vàng hơn 37.000m2 ở số 1 đường Lý Thái Tổ, phường Vườn Lài - nơi ba trục đường lớn Lý Thái Tổ, Hùng Vương và Trần Bình Trọng giao nhau - TPHCM đang khởi động một dự án mang tính biểu tượng: xây dựng công viên kết hợp đài tưởng niệm nạn nhân Covid-19.

Khu đất này từng là nơi ở của gia đình Chú Hỏa - “vua nhà đất” Sài Gòn xưa - với những biệt thự bỏ hoang đã nhiều năm. Nay, thành phố muốn biến nơi ấy thành không gian xanh, nơi mọi người có thể đến dạo chơi, nghỉ chân và để tưởng nhớ, tri ân, nhắc nhở.

TPHCM dự kiến hoàn thành công viên và đài tưởng niệm Covid-19 trên khu đất số 1 Lý Thái Tổ trước Tết 2026 . Ảnh: Lê Vũ

Theo chỉ đạo của UBND TPHCM, Sở Nông nghiệp và Môi trường phải bàn giao mặt bằng cho Công ty cổ phần Tập đoàn Mặt Trời (Sun Group), chậm nhất vào cuối tháng 10, để dự án kịp hoàn thành trước Tết Nguyên đán 2026.

Từ ngày 1 đến 15-11, Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM tổ chức lấy ý kiến rộng rãi từ người dân trong và ngoài thành phố về ý tưởng, nội dung và hình thức thể hiện công trình.

Thành phố định hướng công trình như một biểu tượng khắc họa ba lớp ý nghĩa. Thông điệp thứ nhất là từ mất mát đến hồi sinh thần tốc. TPHCM từng là tâm dịch lớn nhất cả nước, nơi gánh chịu tổn thất nặng nề, nhưng cũng là nơi phục hồi ngoạn mục, GRDP năm 2022 tăng 9,03%, năm 2023 tăng 5,81% và năm 2024 đạt 7,17%.

Thông điệp thứ 2 là tri ân tinh thần đoàn kết, sẻ chia. Đài tưởng niệm tôn vinh sự hy sinh và chung sức của đội ngũ y tế, lực lượng tuyến đầu và hàng triệu người dân, những con người đã làm nên “kỳ tích nhân ái” trong những tháng ngày đen tối nhất.

Thông điệp thứ 3 là lời nhắc nhở cho tương lai. Đại dịch cho thấy những đe dọa phi truyền thống có thể xảy đến bất kỳ lúc nào. Tưởng niệm không chỉ là để khóc thương quá khứ, mà để dặn lòng không quên bài học cảnh giác, chủ động và sẻ chia.

Theo tinh thần đó, dự án không chỉ được tài trợ bởi doanh nghiệp, mà còn được “đồng kiến tạo” bởi người dân, đúng nghĩa là một công trình của công. Dự án không đơn thuần là sở hữu nhà nước, mà là biểu hiện của tinh thần cộng đồng, mỗi người dân đều góp phần tạo nên, gìn giữ và sử dụng như một không gian chung.

Khi ký ức trở thành không gian chung của đô thị

ThS. KTS. Võ Trọng Nghĩa, giảng viên Khoa Đô thị học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn, Đại học Quốc gia TPHCM, cho biết đài tưởng niệm ngoài trời không chỉ là công trình kiến trúc, mà là một “không gian công cộng mang khả năng nuôi dưỡng và lan tỏa ký ức tập thể”.

Khác với những công trình trong nhà vốn mang tính khép kín, các đài tưởng niệm ngoài trời luôn có sự “đối thoại” với thiên nhiên, ánh sáng và nhịp sống đô thị. Chúng không chỉ đơn thuần tái hiện một sự kiện, mà còn gợi mở cảm xúc qua chính không gian và chất liệu của mình.

Theo ông, khu đất Lý Thái Tổ - Hùng Vương - Trần Bình Trọng là lựa chọn hợp lý, vì nằm ở giao điểm giữa trung tâm lịch sử và khu dân cư lâu đời, nơi lưu giữ nhiều ký ức về giai đoạn khó khăn trong đại dịch.

Với diện tích hơn 3,7 héc ta, công trình có thể trở thành một tổ hợp vừa tưởng niệm, vừa sinh hoạt, gồm đài trung tâm, khu cây xanh, mặt nước, khu giáo dục và sinh hoạt cộng đồng.

Người dân có thể đến đây để nghỉ ngơi, suy ngẫm hay tham dự các hoạt động tưởng niệm. Khi ký ức gắn liền với sinh hoạt thường nhật, công trình trở thành một phần của đời sống đô thị, không còn là biểu tượng đứng riêng.

Công viên và đài tưởng niệm nạn nhân Covid-19 là không gian công cộng mang khả năng nuôi dưỡng và lan tỏa ký ức tập thể. Ảnh: Lê Vũ

Ông cũng cho rằng giá trị của tưởng niệm nằm ở sự tĩnh lặng, không phô trương. Thay vì xây dựng tượng đài đồ sộ, công trình nên sử dụng hình khối trừu tượng, vật liệu tự nhiên như đá, gạch hoặc kim loại thô, kết hợp ánh sáng, mặt nước và cây xanh để gợi cảm xúc. Cách làm này giúp thể hiện tinh thần tri ân và hồi tưởng mà không cần diễn giải bằng lời.

“Một đài tưởng niệm ngoài trời có giá trị không phải là nơi khiến con người dừng lại để nhìn, mà là nơi khiến họ dừng lại để suy nghĩ” - ThS. KTS. Võ Trọng Nghĩa

Ông Võ Trọng Nghĩa chia sẻ, khi ký ức được gắn với đời sống hằng ngày, công trình sẽ vượt ra khỏi vai trò của một biểu tượng quá khứ, trở thành một phần của hiện tại và góp phần bồi đắp giá trị văn hóa, cảm xúc cho cộng đồng đô thị.

Công trình Đài tưởng niệm nạn nhân Covid-19 thể hiện rõ tinh thần “của công”, tức là tài sản thuộc về cộng đồng, được hình thành và vận hành trên cơ sở đóng góp, giám sát và thụ hưởng của toàn xã hội.

Từ chủ trương giao đất, đến quá trình lấy ý kiến người dân, dự án cho thấy cách TPHCM đang tiếp cận phát triển đô thị theo hướng đồng kiến tạo, trong đó Nhà nước giữ vai trò điều phối, doanh nghiệp tham gia đầu tư, còn người dân là chủ thể sử dụng và góp ý cho thiết kế.

Tinh thần “của công” không chỉ thể hiện ở quyền sở hữu, mà ở cách công trình được duy trì và vận hành. Khi không gian tưởng niệm được thiết kế mở, có lối dạo, cây xanh và khu sinh hoạt cộng đồng, công trình hòa vào đời sống đô thị - không tách biệt, không bị lãng quên. Người dân đến đó để tưởng nhớ, nghỉ ngơi hay giao tiếp, và chính những hoạt động ấy giúp ký ức tồn tại trong nhịp sống hàng ngày.

Ở góc độ quản lý đô thị, đây là cách TPHCM chuyển ký ức thành tài sản văn hóa công cộng, vừa mang ý nghĩa biểu tượng, vừa đáp ứng nhu cầu thực tế. Một công trình “của công” vì thế không chỉ ghi dấu quá khứ, mà còn phản ánh năng lực tổ chức và tinh thần cộng đồng của một đô thị hiện đại, nhân văn.