Đánh thức tiềm năng sơn mài Việt trong công nghiệp văn hóa

21 giờ trướcBài gốc

Di sản nghìn năm với sức sống trường tồn

Nghề sơn là một trong những nghề thủ công truyền thống lâu đời của Việt Nam, đã hình thành và phát triển từ thời kỳ Văn hóa Đông Sơn, trải qua hàng nghìn năm lịch sử, gắn bó mật thiết với sự ra đời và hưng thịnh của nhiều làng nghề nổi tiếng trên khắp đất nước. Từ thế kỷ XV - XVI, nghệ thuật sơn mài Việt Nam đã đạt được những thành tựu đáng kể trong kỹ thuật chế tác, đặc biệt là khả năng pha chế sơn - trong đó sơn ta giữ vai trò chủ đạo, tạo nên độ bền và vẻ đẹp độc đáo cho các tác phẩm nghệ thuật.

Sơn ta, loại nhựa quý được chiết xuất từ cây sơn trồng chủ yếu ở vùng trung du Bắc Bộ, đặc biệt là Phú Thọ, không chỉ là nguyên liệu chính mà còn là linh hồn của nghệ thuật sơn mài. Với kinh nghiệm lâu đời trong việc ươm trồng và khai thác, người dân nơi đây đã tạo ra nguồn nhựa sơn có chất lượng cao, được sử dụng để kết dính, trang trí và bảo vệ các vật dụng bằng tre, gỗ, giấy, vải… từ dân gian đến cung đình. Không chỉ nâng cao độ bền, sơn ta còn góp phần tôn vinh giá trị thẩm mỹ, tạo nên vẻ đẹp huyền ảo và sang trọng cho từng sản phẩm.

Tranh sơn mài như “sứ giả văn hóa”, góp phần khẳng định vị thế của mỹ thuật Việt Nam trên trường quốc tế

Từ Đông Á đến Đông Nam Á và Nam Á, sơn mài đã phát triển với nhiều phong cách và kỹ thuật đa dạng. Tuy nhiên, Việt Nam đã khẳng định bản sắc độc đáo của mình thông qua kỹ thuật sơn mài tinh xảo, góp phần làm phong phú thêm diện mạo nghệ thuật sơn mài thế giới.

Bước ngoặt lớn của nghệ thuật sơn mài Việt Nam diễn ra vào đầu thế kỷ XX, khi Trường Mỹ thuật Đông Dương được thành lập năm 1925. Tại đây, các họa sĩ Việt Nam đã mạnh dạn thử nghiệm những nguyên lý hội họa phương Tây trên nền chất liệu sơn ta truyền thống, khai sinh dòng tranh sơn mài hiện đại.

Chia sẻ tại Hội thảo quốc tế “Bảo tồn di sản sơn mài tại châu Á - Thái Bình Dương” ngày 16/10, TS. Trần Hậu Yên Thế, Khoa Nghệ thuật và Thiết kế, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội, cho rằng, nghệ thuật sơn mài Việt Nam là kết quả của sự giao thoa văn hóa sâu sắc. “Nó là một ngôn ngữ nghệ thuật riêng biệt, vừa lưu giữ những nét tinh tế, huyền ảo của mỹ học Đông Á, vừa tiếp thu sự hiện đại và sắc sảo của phương Tây”. Chính sự tổng hòa này đã đưa sơn mài từ một kỹ thuật trang trí thủ công trở thành một hình thức nghệ thuật thị giác độc lập, mang tính thưởng ngoạn cao.

Bên cạnh đó, không thể không nhắc đến vai trò của các làng nghề truyền thống, nơi lưu giữ và truyền nối tinh hoa sơn mài qua nhiều thế hệ. Như GS. Nguyễn Thị Hiền, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật nhận định, sơn mài Việt Nam phát triển mạnh mẽ tại các làng nghề như Tương Bình Hiệp (TP. Hồ Chí Minh), Hà Thái và Bối Khê (Hà Nội), Cát Đằng (Ninh Bình)… với kỹ năng được truyền qua các dòng họ, phường hội, được gìn giữ và tôn vinh qua các nghi lễ tổ tiên hàng năm.

Khơi dậy tinh thần bản địa trong sáng tạo đương đại

Trong xu thế phát triển mạnh mẽ của công nghiệp văn hóa - nơi giá trị truyền thống được chuyển hóa thành sản phẩm và dịch vụ mang lại lợi ích kinh tế - sơn mài Việt Nam đang dần trở thành một tài sản sáng tạo. Nhằm nâng cao giá trị sản phẩm sơn mài, mở rộng thị trường xuất khẩu và hỗ trợ cộng đồng nghệ nhân, Chính phủ đã phê duyệt Đề án “Xây dựng, quảng bá thương hiệu quốc gia Nghệ thuật sơn mài Việt Nam giai đoạn 2020 - 2030”…

Thời gian qua, các tác phẩm sơn mài chất lượng cao đang đóng vai trò như những “sứ giả văn hóa”, góp phần khẳng định vị thế của mỹ thuật Việt Nam trên trường quốc tế. Không dừng lại ở tranh nghệ thuật, sơn mài ngày nay đã mở rộng ứng dụng vào nhiều lĩnh vực thiết kế sản phẩm cao cấp như đồ gia dụng, đồ trang trí nội thất, trang sức và phụ kiện thời trang. Mỗi sản phẩm sơn mài là sự kết tinh giữa kỹ thuật thủ công tinh xảo, chiều sâu nghệ thuật và bản sắc văn hóa. Việc kết hợp bảo tồn làng nghề truyền thống với phát triển du lịch trải nghiệm - như mô hình tại Tương Bình Hiệp (TP. Hồ Chí Minh), đang mở ra hướng đi mới cho du lịch văn hóa, đồng thời gia tăng giá trị kinh tế cho cộng đồng địa phương.

Cần khơi dậy tinh thần bản địa trong sáng tạo đương đại với nghề sơn mài. Nguồn: Nhandan.vn

Mặc dù có tiềm năng lớn, song sơn mài đang phải đối mặt với không ít thách thức như: tri thức truyền thống đang bị suy giảm, số lượng nghệ nhân ngày càng ít và nhận thức của công chúng còn hạn chế. Toàn cầu hóa và hiện đại hóa đã khiến thế hệ trẻ xa rời truyền thống lâu đời này, trong khi thay đổi về môi trường đang đe dọa nguồn nguyên liệu…

Để sơn mài khẳng định vị trí trong công nghiệp văn hóa, nhiều ý kiến cho rằng, cần khơi dậy tinh thần bản địa trong sáng tạo đương đại. Điều này không chỉ nằm ở việc bảo tồn kỹ thuật truyền thống, mà còn ở khả năng chuyển hóa những giá trị ấy thành ngôn ngữ mới, phù hợp với thị hiếu toàn cầu. Chuyên gia thủ công mỹ nghệ Vũ Hy Thiều từng chia sẻ kinh nghiệm của Nhật Bản và Hàn Quốc là đầu tư nghiên cứu, kết hợp nhà thiết kế với nghệ nhân, biến sản phẩm thành tác phẩm nghệ thuật có chất lượng và giá trị cao...

Đồng thời, việc đưa nghệ thuật sơn mài vào chương trình đào tạo mỹ thuật, thiết kế, và thủ công truyền thống tại các trường đại học, cao đẳng, trung cấp nghề sẽ tạo ra thế hệ kế thừa có tri thức, có kỹ năng và có tư duy sáng tạo.

Việc quảng bá nghệ thuật sơn mài ra thế giới không chỉ dừng lại ở xuất khẩu sản phẩm, mà cần có chiến lược quảng bá, đưa sơn mài Việt Nam đến gần hơn với công chúng toàn cầu - không chỉ như một sản phẩm, mà như một biểu tượng văn hóa sống động.

Trong thời đại số, việc xây dựng nền tảng trực tuyến chuyên biệt cho nghệ thuật sơn mài là điều cấp thiết. Một hệ sinh thái số bao gồm thư viện kỹ thuật số, bảo tàng ảo, nền tảng thương mại điện tử, và các công cụ tương tác sẽ giúp người dùng trong và ngoài nước dễ dàng tiếp cận, tìm hiểu, và sở hữu các sản phẩm sơn mài. Đây không chỉ là cách để mở rộng thị trường, mà còn là phương thức để lưu giữ và lan tỏa tri thức truyền thống một cách bền vững.

Ngọc Phương

Nguồn Đại Biểu Nhân Dân : https://daibieunhandan.vn/danh-thuc-tiem-nang-son-mai-viet-trong-cong-nghiep-van-hoa-10390691.html