'Đèn vàng kỹ thuật' cho một cơ hội giảm căng thẳng

4 giờ trướcBài gốc

Nếu chỉ đọc riêng từng câu, hai tuyên bố trong cùng một ngày có vẻ dè dặt: Tổng thống Donald Trump nói “vẫn có khả năng” và “ưa” địa điểm Budapest; ông Dmitry Peskov nhấn mạnh “được hoan nghênh vào thời điểm thích hợp” nhưng “cần chuẩn bị kỹ lưỡng, chưa nên vội dự đoán thời gian”. Thế nhưng khi ráp chúng vào chuỗi diễn biến vài tuần qua - điện đàm dài giữa hai nhà lãnh đạo, các gợi ý khung nghị sự tối thiểu, vai trò trung gian đang nổi lên - ta thấy hai thủ đô đang chủ động hạ nhiệt kỳ vọng công chúng để tăng không gian làm việc cho những kênh kỹ thuật. Thông điệp cốt lõi ở đây không phải “gặp ngay hay không” mà là “gặp để làm gì” và “làm được những gì có thể kiểm chứng”.

Không phải ngẫu nhiên Budapest được nhắc đến. Hungary dưới thời Thủ tướng Viktor Orbán duy trì kênh liên lạc với cả Washington lẫn Moscow và sẵn sàng đứng ra làm chủ nhà. Yếu tố pháp lý tại Budapest cũng giúp giảm rủi ro thủ tục cho một cuộc gặp nhạy cảm. Chừng đó đủ lý do để coi Budapest là “điểm hẹn ít ma sát”, nơi nghi lễ – an ninh không lấn át nội dung, đồng thời tạo dư địa để Hungary chuyển hóa lợi ích kinh tế – năng lượng thành động lực thúc đẩy đối thoại. Không cần tô đậm hơn: nếu có nghị sự thực chất, Budapest là nơi có thể triển khai; nếu không, mọi địa điểm đều chỉ là cái tên.

Bên dòng Danube, Budapest được gọi tên như một điểm hẹn tiềm năng - nơi biểu tượng có thể nhường chỗ cho kết quả. Ảnh: Wikipedia.

Từ góc độ tích cực, “Budapest” có thể là nơi thử nghiệm cách tiếp cận thực dụng: chia nhỏ mục tiêu, ghép các mảnh khả thi, đặt ra tiêu chí đo đếm rõ ràng, rồi để cơ chế giám sát quốc tế bảo đảm thực thi. Bài học còn đó từ những giai đoạn căng nhất của xung đột: dù bất đồng lớn không biến mất, các “mô-đun thỏa thuận nhỏ” vẫn hoạt động nếu được thiết kế tốt - từ trao đổi tù binh cho đến đảm bảo an toàn hạt nhân dân sự hay bảo hiểm hàng hải đối với lương thực và phân bón. Một thượng đỉnh được chuẩn bị bài bản không cần ôm trọn “hòa bình toàn diện”, nhưng hoàn toàn có thể chốt các gói 3–6 tháng về giảm pháo kích vào khu dân cư, mở rộng danh mục trao trả, khôi phục đường dây liên lạc quân sự để tránh hiểu lầm chiến thuật. Chính vì thế, điều đáng mừng nhất trong các phát biểu ngày 7/11 là “ngôn ngữ thời gian” đã được hạ nhiệt.

Thay cho những cột mốc gấp gáp, cả hai bên chuyển sang nhấn mạnh quy trình và chất lượng chuẩn bị. Việc “không ấn lịch vội” là liều thuốc giải cho một căn bệnh quen thuộc của ngoại giao đỉnh cao: kỳ vọng công chúng leo thang quá nhanh, rồi nghị sự bị ngập trong khẩu hiệu. Khi nhịp độ được làm chậm có chủ đích, những nhóm đặc phái viên mới có không gian để thu hẹp bất đồng kỹ thuật, nhất là ở các mảng đòi hỏi tay nghề cao như thanh sát, giám sát, chuẩn hóa dữ liệu vi phạm và thiết kế chế tài linh hoạt.

Trong khung rủi ro – cơ hội đó, có ba “gói việc” mang lại lợi ích cụ thể, phù hợp với tinh thần tích cực và có thể là xương sống của mọi cuộc gặp. Thứ nhất là an toàn hạt nhân dân sự: đặt nhà máy điện hạt nhân ra ngoài tầm leo thang bằng bộ quy tắc “không tấn công – không lợi dụng”, có giám sát của cơ quan quốc tế, kèm đường dây nóng xử lý sự cố khẩn cấp. Thứ hai là nhân đạo – tù binh: tiêu chí trao trả theo nhóm đối tượng dễ đồng thuận (phụ nữ, người già, thương binh nặng), lịch trao trả định kỳ hàng tháng, và một cơ chế xác minh danh sách để tránh tranh cãi “mất tích”. Thứ ba là lương thực – bảo hiểm hàng hải: tái khởi động hành lang ngũ cốc ở quy mô vừa phải với phí bảo hiểm được bảo trợ bởi quỹ đa phương, kèm cam kết “không tấn công tàu treo cờ trung lập” trên một số tuyến nhất định. Lợi ích của những “gói nhỏ” như vậy không nằm ở tiếng vang mà ở tác dụng tích lũy. Mỗi tuần trôi qua mà không có pháo kích vào khu dân cư là một chỉ số. Mỗi danh sách tù binh được xác nhận – trao trả là một chỉ số. Mỗi vận đơn lúa mì cập cảng an toàn là một chỉ số. Ba chỉ số ấy đi cùng nhau sẽ tạo ra quán tính, giúp các bước tiếp theo đỡ bị đẩy lùi bởi những cú sốc bất ngờ trên chiến trường hay ngoài mặt trận dư luận. Và khi các chỉ số tích cực xuất hiện đều đặn, thượng đỉnh tự nó sẽ tìm thấy lý do, thời điểm và “độ chính danh” để diễn ra, thay vì phải “gồng mình” chứng minh sự cần thiết.

Không thể tách ngoại giao khỏi chính trị nội bộ, nhưng có thể biến chúng thành động lực bổ trợ. Tại Washington, một câu chuyện “đeo đuổi giải pháp thực dụng” cho khủng hoảng an ninh lớn nhất châu Âu từ 1945 là thông điệp hữu ích với cử tri ôn hòa và giới doanh nghiệp - những người đang lo chi phí địa chính trị dồn lên chuỗi cung ứng. Tại Moscow, thông điệp “sẵn sàng đối thoại trực tiếp với Mỹ nhưng không bỏ qua lợi ích cốt lõi” giúp củng cố hình ảnh “bên chủ động, không bị cô lập”. Còn Budapest, khi đóng vai chủ nhà hiệu quả sẽ nâng vị thế trong EU/NATO theo hướng “khác biệt nhưng có ích”, để thay vì chỉ là “người khó chịu”, Hungary trở thành “người có thứ mang lên bàn”.

Một điểm sáng khác là cách cả hai bên đang học lại bài học “tiến chậm mà chắc”. Những khoảnh khắc biểu tượng như cái bắt tay ở Helsinki năm 2018 có giá trị truyền thông, nhưng chỉ các văn bản kèm cơ chế thi hành mới tạo nên quán tính tích cực. Lần này, việc Tổng thống Donald Trump nhắc đi nhắc lại yếu tố “nội dung thực chất” và phía Nga kiên trì đòi “chuẩn bị chuyên gia” cho thấy một mức đồng thuận phương pháp: tránh phô trương, ưu tiên kết quả khả kiểm. Nếu các nhóm đặc phái viên hoàn tất được vài gói nhỏ trước khi chốt lịch thì kể cả khi thượng đỉnh phải dời sang mốc khác, tiến trình vẫn không lùi.

Cũng cần thẳng thắn rằng mọi bước đi đều sẽ va phải chỉ trích. Một văn kiện bị hiểu là “đóng băng xung đột” có thể châm ngòi phản ứng từ một bộ phận dư luận ở Ukraina và Đông Âu. Phe hoài nghi ở Mỹ và châu Âu sẽ hỏi: “Vì sao tin được Moscow?”. Đó là lý do những gói nhỏ phải gắn kèm bộ “van an toàn”: chỉ số rõ ràng, kiểm chứng độc lập, chế tài vi phạm có thể kích hoạt nhanh, và đặc biệt là lộ trình thoát nếu một bên không thực hiện. Ngoại giao thực dụng không dựa trên niềm tin mù quáng, nó dựa trên thiết kế thể chế đủ tinh khiến lợi ích của việc tuân thủ lớn hơn chi phí của việc phá vỡ.

Cuối cùng, để chuyển “khả năng” thành “tiến triển”, cần một thỏa thuận ngầm về trật tự ưu tiên. Ưu tiên một: an toàn dân thường - giảm pháo kích khu dân cư là thước đo nhân đạo và cũng là chỉ dấu cho ý chí giảm căng thẳng. Ưu tiên hai: kênh liên lạc quân sự trực tiếp - mỗi lần tránh được hiểu lầm, rủi ro leo thang không chủ ý sẽ giảm đi một nấc. Ưu tiên ba: kinh tế thiết yếu - ngũ cốc và năng lượng là ổn định xã hội; trấn an được hai thị trường này, dư địa ngoại giao sẽ rộng hơn. Budapest có thể là nơi ba ưu tiên ấy gặp nhau trong những văn bản súc tích, đủ rõ để thực thi, đủ linh hoạt để sống được trong môi trường biến động.

Nhìn tổng thể, phát biểu ngày 7/11 là bước “giữ nhịp” đúng lúc. Nó không bật “đèn xanh” cho một thượng đỉnh diễn ra ngay nhưng bật “đèn vàng kỹ thuật” cho các nhóm chuẩn bị bắt tay vào việc: xác định mục tiêu ngắn hạn có thể đo đếm, thống nhất cơ chế giám sát - chế tài, và dọn sẵn những đường dây nóng cần thiết. Nếu làm được ba điều ấy, câu hỏi “bao giờ gặp?” sẽ tự khắc có câu trả lời. Còn nếu mắc kẹt trong chu kỳ kỳ vọng – đồn đoán – thất vọng, cơ hội tích cực sẽ mòn đi từng ngày. Bởi vậy, điều quan trọng lúc này không phải là tranh cãi về biểu tượng mà là bình tĩnh kết cấu những mảnh ghép khả thi.

Khi những mảnh ghép ấy - một danh sách tù binh trao trả, một tuần yên tiếng pháo ở khu dân cư, một chuyến hàng lúa mì cập cảng an toàn – bắt đầu xếp chồng lên nhau, thượng đỉnh Budapest, nếu diễn ra, sẽ không chỉ là bức ảnh chụp chung mà là cái tên viết dưới các con số biết nói. Và trong một thế giới nhiều ngờ vực, chính các con số bình dị ấy mới là thước đo thuyết phục nhất rằng ngoại giao vẫn còn chỗ đứng.

Đặng Hà

Nguồn CAND : https://cand.com.vn/binh-luan-quoc-te/den-vang-ky-thuat-cho-mot-co-hoi-giam-cang-thang-i787572/