Đi tìm nguyên nhân những vụ doanh nhân bị hình sự hóa

2 ngày trướcBài gốc

LTS: Nghị quyết 66 và Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị khẳng định nguyên tắc khi xử lý các sai phạm, vụ việc về dân sự, kinh tế, ưu tiên áp dụng các biện pháp về dân sự, kinh tế, hành chính trước. Hai nghị quyết này được xem là cột mốc lịch sử trong cải cách thể chế kinh tế ở Việt Nam khi lần đầu tiên không hình sự hóa trở thành mệnh lệnh chính trị và nhiệm vụ lập pháp cụ thể.

Pháp Luật TP.HCM điểm lại một số vụ hình sự hóa; qua đó cùng nhận diện, lý giải nguyên nhân và đề ra giải pháp chống “hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế”, giúp doanh nhân yên tâm làm ăn, phát triển kinh tế nước nhà.

***

Thời gian qua, không ít doanh nhân đã bị bắt giam, kết tội oan. Các vụ án liên quan đến họ có công thức chung là đã bị “hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế”.

Đang làm ăn yên ổn thì bị bắt

Tháng 3-2024, ông Nguyễn Tấn Khoa ở An Giang đã được đình chỉ điều tra bị can do hành vi không cấu thành tội phạm. Trải qua 10 năm vướng vòng tố tụng nghiệt ngã, ông Khoa cuối cùng cũng được minh oan.

Ông Nguyễn Tất Vân (thứ hai từ trái qua) cùng luật sư Phạm Công Hùng (thứ ba từ trái qua) đến cảm ơn báo Pháp Luật TP.HCM sau khi ông Vân được minh oan. Ảnh: NGÂN NGA

Ông Khoa từng là giám đốc công ty chuyên kinh doanh lúa gạo, tay trắng làm nên. Việc kinh doanh sau thời gian phát triển thuận lợi thì khó khăn ập đến, nợ nần bủa vây. Ông đi vay nợ, phải trả lãi ngập đầu, phải đưa tài sản ra làm tin để thể hiện thiện chí trả nợ. Thế nhưng sau khi chủ nợ tố cáo thì ông bị khởi tố.

Ông luôn kêu oan nhưng chỉ có gia đình và luật sư của ông tin điều này. Tháng 5-2015, TAND tỉnh An Giang xét xử sơ thẩm, kết án ông Khoa 15 năm tù về tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Sau đó, án sơ thẩm bị hủy; rồi việc giải quyết vụ án bị giậm chân tại chỗ khiến cả chục năm trời ông Khoa phải mang thân phận bị can, bị cáo.

Hiện UBND tỉnh An Giang giao Sở Tư pháp chủ trì họp bàn để xác định cơ quan nào có nghĩa vụ bồi thường cho ông Khoa.

Chín năm lận đận, lao đao

Một trường hợp bị oan khác là ông Nguyễn Tất Vân, chủ tịch HĐQT kiêm giám đốc Công ty Cổ phần Đầu tư khoáng sản và xây dựng Golden Land. Tháng 6-2011, UBND tỉnh Vĩnh Long chấp thuận cho liên doanh Công ty Golden Land và Công ty Cổ phần Đầu tư xây dựng Nguyễn Tòng làm nhà đầu tư dự án đường giao thông khu du lịch sinh thái xã Tân Ngãi - Trường An. Thông qua ba người, ông Vân ký hợp đồng chọn Công ty Tân Triều làm nhà thầu phụ và chịu tiền hoa hồng là 13%.

Công nhân sản xuất tại một công ty ở TP.HCM. Ảnh: HOÀNG GIANG

Năm 2012, UBND tỉnh Vĩnh Long thu hồi chủ trương đầu tư xây dựng công trình vì không triển khai thực hiện theo tiến độ đã cam kết. Năm 2015, ông Vân bị khởi tố với cáo buộc lừa đảo chiếm đoạt 580 triệu đồng.

Năm 2021, ông Vân được minh oan vì “hợp đồng thi công giữa Công ty Cổ phần Đầu tư khoáng sản và xây dựng Golden Land (do ông Vân đại diện) với Công ty TNHH MTV Tân Triều là hoàn toàn công khai, minh bạch thông tin về dự án thực hiện trong tương lai, không có dấu hiệu gian dối”.

Nhìn lại hành trình gian khổ đã qua, ông Vân chỉ nói ngắn gọn: “Tổng thời gian chín năm trong vòng xoáy tố tụng thì với một con người, một doanh nghiệp, tôi chẳng còn gì nữa!”. Hiện ông Vân vẫn chờ cơ quan chức năng tổ chức xin lỗi và bồi thường.

Vì đâu nên nỗi?

Trở lại vụ án oan của ông Khoa, trao đổi với Pháp Luật TP.HCM, ông nói hồi đó bị đòi nợ gắt quá nên ông đã lập hợp đồng mua bán giả với nội dung: “Có bán lô hàng trị giá hơn 8 tỉ đồng cho một người tên Trí nhưng người này chưa thanh toán tiền”. Khi cơ quan điều tra (CQĐT) mời làm việc, ông Khoa trình bày rằng việc lập hợp đồng này là để “giãn nợ”, chỉ nhằm mục đích để chủ nợ tin rằng ông có “lý do chính đáng” nên chưa trả được nợ.

Hơn nữa, chính ông Khoa đã thành thật thú nhận với chủ nợ việc ông lập hợp đồng 8 tỉ nêu trên, đồng thời dùng tài sản của mình để thế chấp, bảo đảm cho khoản tiền vay và được chủ nợ đồng ý.

“Lẽ ra, CQĐT cần xác minh, làm rõ lời trình bày của ông Khoa cùng những tình tiết “thế chấp tài sản để đảm bảo thiện chí trả nợ”, rồi sau đó hướng dẫn chủ nợ đi kiện để tòa án giải quyết tranh chấp. Thế nhưng ngược lại, CQĐT lại khởi tố vụ án, khởi tố bị can đối với ông Khoa nên mới gây ra vụ án oan kéo dài hàng chục năm này” - luật sư Trần Cao Đại Kỳ Quân, người bào chữa cho ông Khoa, nói.

Còn trong vụ án ông Nguyễn Tất Vân, người bào chữa cho ông Vân là luật sư Phạm Công Hùng từng nhiều lần có đơn kiến nghị; báo Pháp Luật TP.HCM cũng từng có nhiều bài phản ánh rằng “khi không chứng minh được ông Vân đã dùng thủ đoạn gian dối nhằm chiếm đoạt tài sản của ông Dâng (Công ty TNHH MTV Tân Triều) thì không được xử lý ông Vân về tội lừa đảo; việc khởi tố ông là không có cơ sở”...

Tháng 6-2011, công ty của ông Vân đã được UBND tỉnh Vĩnh Long phê duyệt dự án đầu tư công trình. Chỉ ba tháng sau, phía ông Vân đã ký hợp đồng để phía công ty của ông Dâng làm nhà thầu phụ. Mãi đến hơn nửa năm sau đó, UBND tỉnh mới ra công văn thu hồi chủ trương dự án.

Như vậy, dự án là có thật; việc ông Vân ký hợp đồng, nhận tiền đều nằm trong khoảng thời gian dự án chưa bị thu hồi. Do đó không thể nói rằng ông Vân có thủ đoạn gian dối nhằm mục đích chiếm đoạt tài sản của ông Dâng.

Cơ quan tố tụng cũng chưa chứng minh được ý thức lừa dối của ông Vân. Trong khi đó, hợp đồng được ký giữa công ty của ông Vân và công ty của ông Dâng đều trên cơ sở tự nguyện, không bị ép buộc. Khi UBND tỉnh thu hồi dự án, nếu có phát sinh tranh chấp hợp đồng thì các bên phải giải quyết bằng một vụ kiện ra tòa kinh tế.

Kỳ tới: Tạo hành lang pháp lý an toàn cho doanh nghiệp

Nghị quyết 66, Nghị quyết 68 và yêu cầu không hình sự hóa

Nghị quyết 66-NQ/TW ngày 30-4-2025 của Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới ghi rõ: “Không hình sự hóa các mối quan hệ kinh tế, hành chính, dân sự; không dùng biện pháp hành chính để can thiệp, giải quyết các tranh chấp dân sự, kinh tế”.

ThS Nguyễn Thị Hoàng Oanh. Ảnh: NVCC

Nghị quyết 68-NQ/TW ngày 4-5-2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân cũng ghi nhận: “Sửa đổi các quy định về pháp luật hình sự, dân sự, tố tụng hình sự, tố tụng dân sự để bảo đảm nguyên tắc khi xử lý các sai phạm, vụ việc về dân sự kinh tế, ưu tiên áp dụng các biện pháp về dân sự, kinh tế, hành chính trước, cho phép các doanh nghiệp, doanh nhân được chủ động khắc phục sai phạm, thiệt hại. Trường hợp thực tiễn áp dụng pháp luật có thể dẫn đến xử lý hình sự hoặc không xử lý hình sự thì kiên quyết không áp dụng xử lý hình sự. Trường hợp đến mức xử lý hình sự thì ưu tiên các biện pháp khắc phục hậu quả kinh tế trước và là căn cứ quan trọng để xem xét các biện pháp xử lý tiếp theo”.

Thể chế hóa Nghị quyết 66, ngày 17-5, Chủ tịch Quốc hội đã ký ban hành Nghị quyết 197/2025/QH15 của Quốc hội về một số cơ chế, chính sách đặc biệt tạo đột phá trong xây dựng và tổ chức thi hành pháp luật. Cùng ngày, Chính phủ cũng ban hành Nghị quyết 140/NQ-CP ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết 66-NQ/TW.

Cũng trong ngày 17-5, Quốc hội thông qua Nghị quyết 198/2025/QH15 về một số cơ chế, chính sách đặc biệt phát triển kinh tế tư nhân nhằm thể chế hóa Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị. Đồng thời, trong ngày 17-5, Chính phủ cũng ban hành Nghị quyết 139/NQ-CP về kế hoạch triển khai thực hiện Nghị quyết 198/2025/QH15 của Quốc hội.

Có thể thấy đây là sự thay đổi tư duy lập pháp tích cực, phù hợp với bối cảnh Việt Nam đang hội nhập, bước vào kỷ nguyên vươn mình. Tinh thần ultima ratio - chỉ sử dụng hình sự là biện pháp cuối cùng, đã được đưa vào chính sách, góp phần giảm nguy cơ hình sự hóa tranh chấp dân sự, kinh tế. Và đặc biệt, công tác thể chế hóa tinh thần của các nghị quyết của Bộ Chính trị được đẩy nhanh, đẩy mạnh đến mức “thần tốc” như nhận xét của Thứ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Đức Tâm trên báo Pháp Luật TP.HCM.

ThS NGUYỄN THỊ HOÀNG OANH,
giảng viên khoa Luật, Trường ĐH Mở TP.HCM

(NGUYỄN CHÍNH ghi)

Nâng cao nghiệp vụ, tôn trọng nguyên tắc suy đoán vô tội

Vi phạm nguyên tắc suy đoán vô tội có thể cũng bắt nguồn từ nhận thức pháp luật nhưng cũng có thể xuất phát từ việc sợ trách nhiệm của những người tiến hành tố tụng.

Đã từ lâu, trong cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, để diễn tả một mặt trái của nó, người ta thường dùng cụm từ “hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế” để chỉ một hiện tượng các cơ quan tiến hành tố tụng đã dùng các biện pháp, chế tài hình sự để xử lý các hành vi chỉ là vi phạm pháp luật dân sự kinh tế (mà chưa hoặc không phải) là vi phạm pháp luật hình sự, thay vì phải áp dụng các chế tài dân sự, kinh tế để xử lý.

Luật sư Nguyễn Minh Tâm.

Việc áp dụng các chế tài hình sự như thế đối với các vi phạm dân sự, kinh tế đã làm oan cho các chủ thể tham gia các quan hệ này, trong đó có các doanh nhân. Việc một số doanh nhân vô cớ bị bắt khiến hoạt động kinh doanh của họ bị đình trệ; còn những doanh nhân khác nhìn vào và “chùn” lại, không dám sáng tạo, không dám dấn thân…

Thực trạng này do nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân pháp luật quy định chưa rõ ràng, cụ thể dẫn đến việc hiểu và áp dụng gặp những lúng túng nhất định. Ai cũng biết việc hiểu và áp dụng luật lại phụ thuộc vào trình độ nhận thức, năng lực hoạt động nghề nghiệp của các chủ thể tiến hành tố tụng.

Ví dụ, trong tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, về mặt khách quan của tội phạm, có dấu hiệu bắt buộc là phải có hành vi gian dối. Trong các giao dịch dân sự, kinh tế, khi quy định về các giao dịch vô hiệu thì hành vi gian dối cũng là một dấu hiệu dẫn đến giao dịch vô hiệu do bị lừa dối.

Như vậy, về mặt khách quan, hành vi gian dối là dấu hiệu chung của vi phạm pháp luật hình sự và dân sự, kinh tế. Nhưng về mặt chủ quan, có sự khác nhau cơ bản để phân biệt. Đó là nếu hành vi gian dối nhằm mục đích chiếm đoạt tài sản thì hành vi đó mới cấu thành tội phạm; nếu không có mục đích này thì hành vi đó thì chỉ là vi phạm về dân sự, kinh tế mà thôi. Nhưng trên thực tế trong các giao dịch dân sự, kinh tế, có trường hợp cơ quan điều tra cứ thấy có dấu hiệu hành vi gian dối thì mặc nhiên coi đó là dấu hiệu tội phạm hình sự; mặc dù những vi phạm đó chỉ là vi phạm nghĩa vụ trong giao dịch theo hợp đồng ký kết.

Một nguyên nhân quan trọng dẫn đến oan sai trong tố tụng hình sự là những người tiến hành tố tụng còn vi phạm nguyên tắc suy đoán vô tội. Hành vi vi phạm này có thể cũng bắt nguồn từ nhận thức pháp luật nhưng cũng có thể xuất phát từ bệnh thành tích, sợ trách nhiệm của những người tiến hành tố tụng.

Thực tế, một số vụ án oan sai, gặp trường hợp chưa đủ các chứng cứ vật chất để xác định việc phạm tội nên rất cần lời khai nhận của bị can, những người tiến hành tố tụng đã tìm mọi cách để chứng minh là “người bị bắt có tội” thông qua các biện pháp mà pháp luật tố tụng hình sự đã nghiêm cấm như mớm cung, bức cung, nhục hình… để bổ sung vào hệ thống chứng cứ kết tội…

Để hạn chế việc “hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế”, cần có một hệ thống pháp luật hình sự đầy đủ, rõ ràng, cụ thể để tránh tình trạng ai hiểu thế nào cũng được dẫn đến tùy tiện trong việc áp dụng các biện pháp xử lý. Đồng thời phải giúp các chủ thể tiến hành tố tụng nâng cao trình độ, hiểu biết pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng, về nghiệp vụ điều tra, truy tố, xét xử; trong đó cần chú ý đến việc bồi dưỡng đạo đức nghề luật cho họ, để tránh vì lý do nào đó “biết sai mà vẫn cứ làm”, bảo đảm tính nhân văn của nghề luật, cái nghề tưởng như rất khô khan, nghiệt ngã…

Luật sư NGUYỄN MINH TÂM,

Nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Luật sư Việt Nam

TRẦN LINH - SONG MAI

Nguồn PLO : https://plo.vn/di-tim-nguyen-nhan-nhung-vu-doanh-nhan-bi-hinh-su-hoa-post852905.html