Độc đáo nghi lễ Then của người Tày ở Quảng Ninh

2 ngày trướcBài gốc

Then là di sản văn hóa diễn xướng của người Tày, là phương tiện để có thể giao tiếp được với thần linh, với đất trời, với thế lực siêu nhiên và với sự huyền bí của vạn vật. Do đó, then nghi lễ tồn tại và chiếm một vị trí đặc biệt trong đời sống tâm linh của người Tày. Vào mỗi dịp cuối năm cũ, đầu năm mới, người Tày Quảng Ninh lại làm then nhiều hơn.

Nghi lễ Then của người Tày (gồm 3 tỉnh: Quảng Ninh, Lào Cai, Tuyên Quang) đã được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2012. Tại Quảng Ninh, huyện Bình Liêu là nơi cư trú chủ yếu của người Tày. Nghi lễ Then từ lâu đời đã là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào Tày.

Nghi lễ Then của người Tày. Ảnh: TTT

Nghi lễ then ở Bình Liêu nói riêng, Quảng Ninh nói chung có gì độc đáo?

Cũng như người Tày ở nhiều vùng khác, người Tày ở Bình Liêu không theo tôn giáo nào mà chỉ có tín ngưỡng dân gian với tục thờ cúng tổ tiên, thần thánh, ma quỷ mà người Tày gọi chung là Phi (có Phi lành, Phi dữ). Người Tày có nhiều nghi lễ cúng khấn để xin Phi lành phù hộ, xin những điều tốt đẹp, xua đuổi Phi dữ và những điều xấu. Những lời cúng khấn thực hiện trong các nghi lễ gọi là đường then do các Then thực hiện (nằm trong các nghi lễ cúng khấn còn có hệ thống lời gọi là đường Mo, Tào, Pật mà người thực hiện là các thầy mo, thầy tào, thầy pật - những tên gọi khác nhau của người hành nghề cúng bái). Bởi vậy, nghi lễ Then là hệ thống lời hát có làn điệu, kèm với các nghi thức trong hoạt động tín ngưỡng của dân tộc Tày.

Người thực hành được các nghi lễ Then phải là những người có khả năng đặc biệt. Theo quan niệm của người Tày và trong thực tế, Then là người được trời cử xuống hoặc được tổ tiên có nghiệp then lựa chọn để giúp người trần gian thực hiện các nghi lễ Then, đáp ứng nhu cầu tâm linh của cộng đồng, nếu đó là phụ nữ thì gọi là Mè Then (hay Mè Slin), còn là đàn ông - thường rất hiếm thì gọi là Pò Then (hay Pò Slin).

Nghi lễ Then được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2012. Ảnh: TTT

Để trở thành một người làm Then được cộng đồng công nhận, trước hết họ phải là những người có căn số, nhẹ vía và được trời hay tổ tiên có nghề Then “hạm” (lựa chọn). Sau đó những đối tượng này thường có nhiều trận ốm thập tử nhất sinh, thứ duy nhất để họ cầm hơi là uống nước sôi để nguội có thả lá chanh tươi, nếu có ăn được thì chỉ là chút cháo hoa cùng muối trắng. Có nhiều trường hợp li kì, người khác thấy họ như điên như dại. Có người suốt ngày ngồi vắt vẻo trên ngọn tre gai, dầm mình dưới suối trong mùa đông băng giá, hoặc ngày phải dầm mưa nắng, đêm phải dầu dãi phơi sương; cũng có khi họ mắc chứng bệnh lạ, không cách nào chữa khỏi. Họ chỉ trở lại bình thường khi đồng ý theo nghiệp Then để gia đình lập bàn thờ then, thành tâm tu luyện và trải qua các kì làm lễ chính như sau:

Tíu bàn - Lảu son chàng: đây là nghi lễ đầu tiên của người bắt đầu bước vào nghiệp Then. Ý nghĩa của lễ là dựng bàn thờ Then - làm lễ nhận thầy. Khi được một Then có đầy đủ quyền năng cho phép theo làm đệ tử, gia đình có người cần phải theo nghiệp Then sẽ sắm sửa lễ vật, mời thầy đến nhà làm lễ. Đến làm lễ cùng thầy còn có các đệ tử của thầy (là bạn đồng môn của người được thầy thu nhận lần này - gọi là bạn chàng).

Nghi lễ Then của người Tày Quảng Ninh lại có tục lên lầu rất thú vị và khác biệt. Ảnh: TTT

Lảu son chàng là một buổi lễ thông báo cho tổ nghề có một người chính thức theo nghiệp Then. Người này đã chính thức nhận thầy làm lễ là sư phụ và sẽ thực hiện đầy đủ các kiêng khem theo quy định.

Lảu khay pác - khay tàng (mở lời - mở đường): nghi lễ này được thực hiện sau khi tíu bàn (lập bàn thờ) được một thời gian. Sau thời gian ốm kéo dài, lúc này nhân vật được tổ tiên “hạm” đã hồi phục, đủ điều kiện về sức khỏe và nhiều điều kiện khác để theo học các đường then (các bài Then khi hành lễ). Thực hiện buổi lễ này là sư phụ và các bạn chàng. Ý nghĩa của buổi lễ là báo cáo với tổ nghể là người này đã đủ điều kiện để theo nghiệp Then, xin các bậc tiền bối và tổ tiên ban cho quyền năng để có thể thực hiện được thông thạo các nghi lễ Then.

Khay pác - khay tàng là một nghi lễ tương đương với nghi lễ khai quang trong tín ngưỡng hầu đồng. Sau lễ khay pác - khay tàng, người này sẽ được sư phụ cho phép đi theo khi hành lễ để quan sát và học. Theo như các Then kể lại thì sau buổi lễ này, mỗi lần các Then hành lễ sẽ được tổ nghề “nhập” sau công đoạn thỉnh mời. Bởi vậy, có những đường Then dài thâu đêm suốt sáng mà các Then vẫn diễn xướng trôi chảy; khi trao đổi bình thường thì các Then không thể nhớ được hết nội dung của các đường Then.

Lảu khao binh (lễ tiệc khao binh mã): đây là nghi lễ để sư phụ cấp binh mã cho Then. Sau Lảu khao binh, Then sẽ có đủ quyền năng để chính thức độc lập đi thực hiện các nghi lễ Then.

Trong lễ này, ngoài sư phụ và các bạn chàng đến để hành lễ, gia đình còn mời thêm họ hàng thân cận đến để liên hoan chúc mừng sự trưởng thành của Then. Then sẽ nhận được quà tặng như đàn tính, quạt, vải tơ..., được nhận những lời chúc mừng liên quan đến việc hành nghề.

Lảu khẩn làu (lễ lên lầu): là công đoạn quan trọng nhất của nghi lễ. Tổ chức lễ lần này, ngoài những nghi thức tương tự như các lễ Then trước, còn có nghi lễ lên lầu – tức là đoàn quân Then sẽ dẫn người làm lễ lên lầu Then làm nghi thức trình Ngọc Hoàng để ngài ban phép, ban quyền cho Then. Sau nghi lễ này, người làm Then bắt đầu được phép nhận và truyền nghề cho đệ tử. Then lúc này vừa là đệ tử của sư phụ mình (cùng với nhiều bạn chàng khác), đồng thời lại vừa là sư phụ của một số đệ tử theo nghiệp Then.

Then đã thấm sâu vào tiềm thức mỗi người con dân tộc Tày, là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của họ. Ngày nay, mỗi khi ốm đau, song song với việc chạy chữa tại các cơ sở y tế, người Tày vẫn tìm đến Then để giải tỏa tâm lý lo âu với một niềm tin vốn có. Không chỉ các gia đình người Tày, một số gia đình người Kinh cũng có xu hướng mời Then đến thực hiện một số nghi lễ trong cuộc sống, đặc biệt là nghi lễ giải hạn đầu năm.

Then cũng là một bộ phận cấu thành nên đời sống văn hóa của tộc Tày. Ảnh: TTT

Về nhạc cụ, người Tày Quảng Ninh sử dụng đàn tính và chùm xóc nhạc. Riêng người Tày Bình Liêu sử dụng thêm chiếc chuông nhỏ và đàn tính 2 dây thay vì 3 dây như ở nơi khác.

Thêm nữa, nghi lễ Then của người Tày Quảng Ninh lại có tục lên lầu rất thú vị và khác biệt trong khi nhiều nơi không có. Lầu được dựng cao hơn so với mặt đất chừng 3,5-4m, với 2 cầu thang lên xuống ở 2 đầu. Mỗi cầu thang có 12 bậc, tượng trưng cho 12 nghi lễ chính của lễ lẩu Then. Diện tích mặt lầu phía trên chừng 3m2.

Người ta dùng một tấm vải màu trắng dài trải từ phía trước bàn thờ ở trong nhà, qua cửa ra vào nhà, qua sân, qua ngõ, kéo dài đến chân cầu thang lầu phía gần cổng nhà. Sau đó, họ dùng một tấm vải màu vàng trải từ chân cầu thang đó vòng qua bên trái, vòng quanh chân lầu vào đến chân cầu thang bên kia, xong lại vòng sang bên trái rồi vòng lại chân cầu thang bên này.

Như vậy, trước đây và bây giờ Then luôn giữ vị trí quan trọng trong cộng đồng người Tày. Then cũng là một bộ phận cấu thành nên đời sống văn hóa của tộc người Tày.

Vĩnh Quân

Nguồn KTĐT : https://kinhtedothi.vn/doc-dao-nghi-le-then-cua-nguoi-tay-o-quang-ninh.html