Dự đoán Nobel: Từ cá cược đến big data

4 giờ trướcBài gốc

Các Giải thưởng Nobel 2025 sẽ được công bố trong thời gian 6-13/10. Trước thềm Nobel tiếp tục là nhiều thảo luận thú vị về việc dự đoán người thắng giải.

Dù được công nhận toàn cầu và mang lại danh tiếng không chỉ cho cá nhân hay tổ chức nhận giải mà cả quốc gia của họ, không ít lần Giải thưởng Nobel vấp phải tranh cãi liên quan đến ban tổ chức hay người chiến thắng.

Từ nhà cái

Nobel các lĩnh vực như vật lý, hóa học, y sinh học, vốn cân nhắc những khám phá hay phát minh quan trọng được cộng đồng khoa học thế giới công nhận trong thời gian tương đối gần (vài năm) trước khi trao, thường tạo dư luận liên quan đến tranh chấp quyền tác giả và đóng góp thực sự trong nghiên cứu hay giữa các nhà khoa học lý thuyết so với thực nghiệm.

Trong khi đó, Nobel Văn chương, vốn được hiểu như "huy chương sự nghiệp" trao cho văn nghiệp cả đời của một tác giả, lại gây ra ý kiến trái chiều vì từng bỏ lỡ nhiều tên tuổi lớn của thế kỷ 20 với nhiều quyết định (không) trao giải đầy tính chính trị. Nổi tiếng với những tiêu chí xét chọn "khôn dò", Nobel Văn chương là một dịp hóng trò vui cho những ai theo dõi dòng sự kiện bên lề giải thưởng.

Trong đó phải kể đến những nhà cái tổ chức cá cược dự đoán Nobel. Năm nay, theo NicerOdds, dẫn đầu trang Betsson của Anh là những cái tên quen thuộc: Gerald Murnane (5/1 - năm ăn một), László Krasznahorkai (6/1), Cristina Rivera Garza (9/1).

"Nobel trong lòng công chúng" Haruki Murakami, cùng Mircea Cărtărescu và Thomas Pynchon cùng có tỷ lệ cược 11/1. Theo sau là Tàn Tuyết, Enrique Vila-Matas, và Michel Houellebecq - 14/1.

Những cái tên khác trong danh sách có thể kể đến Alexis Wright, Jamaica Kincaid và Salman Rushdie (17/1); Anne Carson, César Aira, Carl Frode Tiller, Colm Tóibín, Ersi Sotiropoulos, Péter Nádas, Pierre Michon và Raul Zúrita (19/1); Karl Ove Knausgaard (21/1); Helle Helle, Isabel Allende, Ko Un, Milton Hatoum, và Yoko Tawada (24/1); Elena Poniatowska, Homero Aridjis, Joyce Carol Oates và Ludmila Ulitskaja (29/1); Margaret Atwood (34/1); Paul Simon và Stephen King (49/1).

Trong số này, nhà văn người Trung Quốc Tàn Tuyết, vốn hai năm liền đứng đầu bảng, nay trượt khỏi top 5. Nhà văn người Canada Margaret Atwood cũng tụt hạng đáng kể. Trái lại, Alexis Wright "thăng hạng" còn Paul Simon trở lại sau mấy năm vắng bóng. Han Kang, người thắng Nobel Văn chương 2024, từng đạt tỷ lệ cược 33/1 trên trang này. 2025 có thể là năm của Atwood hay bất kỳ ai, theo Lithub.

Giải Nobel Văn chương năm 2025 sẽ công bố vào ngày 9/10. Người chiến thắng sẽ nhận được 11 triệu kronor Thụy Điển (khoảng 1,2 USD).

Đến ngân hàng dữ liệu

Quy trình lựa chọn người chiến thắng của ủy ban Nobel được giữ bí mật đến mức ngay cả danh sách đề cử cũng được giữ kín trong 50 năm. Phần lớn suy đoán là thiếu căn cứ, tuy vậy vẫn có thể nhìn ra "gu" của các hội đồng xét giải bằng cách phân tích các dữ liệu đã có.

Hàng năm, công ty phân tích dữ liệu Clarivate lọc các bài báo xuất bản từ năm 1970 (hiện có 64 triệu bài) ra những bài được trích dẫn hơn 2.000 lần, từ đó xác định những bài được trích nhiều nhất.

Vận dụng chút đánh giá của con người về tính mới lạ và tác động, công ty đề cử những "khôi nguyên trích dẫn" - những nhà khoa học mà họ cho là xứng đáng nhận giải Nobel. Song mỗi năm công ty lại đề xuất nhiều công trình khoa học xuất sắc hơn số lượng giải trao.

Tuy vậy, danh sách khôi nguyên trích dẫn cũng tạo cơ sở cho những suy đoán sâu sắc hơn. Ví dụ, nó gợi ý rằng các ủy ban Nobel gần đây có xu hướng đề cử những công trình liên quan đến bối cảnh hiện tại, chẳng hạn công nghệ gấp nếp protein, hệ thống chỉnh sửa gen CRISPR và vật liệu graphene.

Sử dụng dữ liệu của Clarivate, The Economist đã tính toán Thời gian đến Nobel (TTN), khoảng thời gian từ khi trở thành khôi nguyên trích dẫn đến khi giành giải. Điều này cho thấy TTN đã giảm nhẹ trong những năm gần đây.

Thời gian kể từ lúc lọt vào danh sách khôi nguyên trích dẫn đến khi nhận giải Nobel. Biểu đồ của The Economist.

Nếu tính yếu tố thời sự, thì có hai lĩnh vực nổi bật trong danh sách đoạt giải năm nay. Một là khám phá về ghrelin, một loại hormone điều chỉnh sự thèm ăn, năng lượng và quá trình trao đổi chất (tiền thân của việc phát hiện ra thuốc GLP -1) của hai nhà nghiên cứu Nhật Bản, Kangawa Kenji và Kojima Masayasu.

Còn lại là vật lý: ứng cử viên David DiVincenzo (người Mỹ) và Daniel Loss (người Thụy Sĩ) với công trình về cách tạo ra máy tính lượng tử sử dụng spin của từng electron để mã hóa các qubit, đơn vị tiền tệ của điện toán lượng tử.

Nhìn lại những dự đoán trước đây của Clarivate trong thập kỷ qua, cơ hội để bất kỳ ai được đề cử năm nay giành được giải thưởng là khoảng 21%. Dù nhiều khám phá đã đoạt một loạt giải thưởng gần đây, nhưng nhìn chung, phải mất một thời gian dài để ủy ban Nobel công nhận những ứng cử viên xứng đáng.

Một điểm đặc biệt của danh sách năm nay là lần đầu tiên có sự góp mặt của nhà nghiên cứu đến từ Trung Quốc đại lục, thay vì Hồng Kông. Zhang Tao thuộc Viện Vật lý Hóa học Đại Liên đã phát triển phương pháp xúc tác nguyên tử đơn, cho phép sử dụng các nguyên tử riêng lẻ để tăng cường hoạt tính xúc tác, mang lại hiệu suất và hiệu quả chi phí tốt hơn cho các phản ứng hóa học.

Nhà khoa học được trích dẫn nhiều của Trung Quốc ngày càng chiếm tỷ trọng lớn, còn của Mỹ có xu hướng giảm. Biểu đồ của The Economist.

Dù TS Zhang có giành được giải Nobel năm nay hay bất kỳ năm nào khác hay không, việc ông lọt vào danh sách này là minh chứng rõ ràng rằng chất lượng nghiên cứu của Trung Quốc đang ngày càng nâng cao. Điều này phản ánh qua tỷ lệ chung sụt giảm của các nhà nghiên cứu được trích dẫn nhiều từ Mỹ (xem biểu đồ 2). Với tốc độ này, tỷ lệ các nhà nghiên cứu được trích dẫn nhiều của Trung Quốc sẽ vượt qua Mỹ trong ba năm tới.

Dù dân số nói chung đang già đi, nhưng độ tuổi ngày càng cao của những người đoạt giải khoa học vẫn trái ngược với độ tuổi trong các lĩnh vực kinh tế, hòa bình và văn chương. Lý do có thể là công cụ và kỹ thuật thiết yếu để thực hiện khám phá khoa học ngày càng phức tạp, và cần thời gian để thấy rõ giá trị của một đột phá.

Trao hàng năm cho những tên tuổi có nhiều thành tựu và cống hiến, mang lại "lợi ích to lớn cho nhân loại" trong vật lý, hóa học, y sinh học, văn học, hòa bình từ năm 1901 và kinh tế (từ năm 1968), Giải thưởng Nobel được xem như sự công nhận danh giá nhất của lĩnh vực tương ứng. Giải công bố vào tháng 10 và trao vào ngày 10/12 (kỷ niệm ngày mất của Alfred Nobel).

Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển trao giải Nobel Vật lý, giải Nobel Hóa học và giải Nobel Kinh tế; Hội Nobel ở Viện Karolinska (Thụy Điển) trao giải Nobel Sinh học và Y học; Viện Hàn lâm Thụy Điển trao giải Nobel Văn học; và Ủy ban Nobel Na Uy trao giải Nobel Hòa bình.

Phong Khang

Nguồn Znews : https://znews.vn/du-doan-nobel-tu-ca-cuoc-den-big-data-post1590424.html