Giữ lửa nghề ngói âm dương ở Bắc Sơn, gắn bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch

3 giờ trướcBài gốc

Đến Bắc Sơn hôm nay, du khách dễ dàng bắt gặp những mái ngói âm dương phủ màu thời gian tại làng Quỳnh Sơn, địa danh vừa được vinh danh là “Làng du lịch nhất năm 2025”. Những nếp nhà cổ xếp san sát, ẩn mình giữa thung lũng xanh, trở thành dấu ấn kiến trúc văn hóa khó trộn lẫn, trong đó ngói âm dương giữ vai trò như “linh hồn” của không gian làng bản.

Ngói âm dương, còn được gọi là ngói máng hay ngói lưu ly, là vật liệu lợp mái truyền thống của đồng bào các dân tộc vùng Đông Bắc. Tên gọi xuất phát từ cách lợp đặc trưng: Một viên úp, một viên ngửa, biểu trưng cho sự hài hòa giữa trời đất, âm dương. Nhờ kết cấu này, mái nhà lợp ngói âm dương mát về mùa hè, ấm về mùa đông và có độ bền cao trước điều kiện khí hậu khắc nghiệt.

Người dân xã Bắc Sơn (Lạng Sơn) sơ chế đất sét, công đoạn quan trọng quyết định chất lượng ngói âm dương.

Đất sét sau khi được lọc kỹ sỏi đá được người thợ dùng chân nhào nặn để đạt độ dẻo cần thiết.

Theo các nghệ nhân địa phương, nghề làm ngói âm dương ở Bắc Sơn đã xuất hiện từ hơn 100 năm trước. Dù trải qua nhiều biến động, nghề vẫn được duy trì và phát triển, sản phẩm không chỉ phục vụ nhu cầu trong tỉnh mà còn cung cấp cho nhiều địa phương miền Bắc. Hiện nay, toàn xã còn khoảng 30 hộ gắn bó với nghề, trong bối cảnh nguồn đất sét ngày càng khan hiếm, chi phí sản xuất tăng cao.

“Khó nhất là khâu làm đất, vừa nặng nhọc vừa đòi hỏi sự khéo léo. Đất phải thật mịn, nếu còn lẫn sạn thì khi nung ngói rất dễ nứt vỡ,” một thợ làm ngói lâu năm chia sẻ. Để có nguyên liệu đạt chuẩn, đất sét được chọn ở vùng trũng, ngập nước lâu năm, sau đó thái nhỏ, loại bỏ sỏi đá, tưới nước và ủ hơn nửa tháng nhằm tạo độ dẻo.

Bên trong lò nung ngói thủ công, các mẻ ngói được xếp chồng cẩn thận trước khi bước vào quá trình nung kéo dài nhiều ngày đêm.

Công đoạn tạo hình ngói âm dương bằng khuôn gỗ đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm của người thợ.

Mỗi viên ngói được chỉnh sửa thủ công trước khi đem phơi khô tự nhiên.

Dù có sự hỗ trợ của một số thiết bị cơ bản, phần lớn các công đoạn sản xuất ngói âm dương vẫn được thực hiện thủ công. Đất sau khi đạt độ dẻo sẽ được đóng khuôn tạo hình. Ngói mộc phải phơi tự nhiên hơn một tháng, đến khi người thợ bằng kinh nghiệm nhận thấy đủ khô mới đưa vào lò nung. Mỗi mẻ nung kéo dài liên tục từ 10 đến 15 ngày đêm, thậm chí có lò từ 20 đến 25 ngày, đòi hỏi sự theo dõi sát sao và bí quyết riêng của từng gia đình để ngói chín đều, không cong vênh, nứt gãy.

Anh Hoàng Công Hưng (40 tuổi), đời thứ ba theo nghề làm ngói âm dương, cho biết hơn 25 năm qua, gia đình anh vẫn bền bỉ với từng mẻ đất, từng khuôn ngói. “Đất phải được chọn kỹ, lọc sạch sỏi đá, ủ đủ độ kết dính rồi mới tạo hình. Chỉ cần sai một khâu là cả mẻ ngói có thể hỏng,” anh Hưng nói. Mỗi năm, gia đình anh sản xuất khoảng 500.000 viên ngói, cung cấp cho nhiều tỉnh khu vực miền Bắc.

Các hộ gia đình trong làng nghề cùng tham gia sản xuất, gìn giữ nghề làm ngói âm dương qua nhiều thế hệ.

Không chỉ là vật liệu xây dựng, những viên ngói nhỏ bé nặn từ đất sét Bắc Sơn còn mang giá trị văn hóa sâu sắc. Ngày nay, làng nghề làm ngói âm dương đang được khai thác như một điểm du lịch trải nghiệm độc đáo, gắn với tuyến du lịch số 3 “Cuộc sống dân dã nơi trần thế” của Công viên địa chất Lạng Sơn.

Du khách đến đây được trực tiếp tham gia các công đoạn làm ngói, tìm hiểu đời sống sinh hoạt của người dân, đồng thời có thể mua các sản phẩm lưu niệm hoặc những viên ngói do chính tay mình tạo ra.

Bên trong lò nung ngói thủ công, các mẻ ngói được xếp chồng cẩn thận trước khi bước vào quá trình nung kéo dài nhiều ngày đêm.

Ngói âm dương sau khi nung đạt chuẩn được xếp ngay ngắn trong lò, chờ đưa ra thị trường.

Những ngôi nhà sàn lợp ngói âm dương hài hòa với cảnh quan núi rừng Bắc Sơn.

Theo Điều 4 của Luật Di sản: "Di sản văn hóa Việt Nam là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, là một bộ phận của di sản văn hóa nhân loại, có vai trò to lớn trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của Nhân dân. Nhà nước đại diện chủ sở hữu và thống nhất quản lý di sản văn hóa thuộc sở hữu toàn dân; công nhận và bảo vệ di sản văn hóa thuộc hình thức sở hữu riêng, sở hữu chung theo quy định của Hiến pháp, quy định của Luật này và quy định khác của pháp luật có liên quan".

Việc kết hợp bảo tồn nghề truyền thống với phát triển du lịch đã mở ra hướng đi mới cho làng nghề Bắc Sơn, góp phần tăng thu nhập cho người dân và tạo động lực để các thế hệ tiếp tục giữ nghề. Trong nhịp sống hiện đại, những mái ngói âm dương vẫn lặng lẽ bền bỉ, như minh chứng cho sức sống của một di sản văn hóa được gìn giữ và làm mới từ chính cộng đồng địa phương.

Bài viết theo đặt hàng của Vụ Pháp chế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Lê Phú/Báo Tin Tức và Dân tộc

Nguồn Tin Tức TTXVN : https://baotintuc.vn/anh/giu-lua-nghe-ngoi-am-duong-o-bac-son-gan-bao-ton-van-hoa-voi-phat-trien-du-lich-20251218154320415.htm