Hình tượng rắn trong văn hóa Phật giáo Việt Nam

20 giờ trướcBài gốc

Từ trong chuyện kể

Mỗi loài vật đã đi vào đời sống văn hóa của con người bằng nhiều hình thức và biểu hiện khác nhau. Chúng mang những ý nghĩa biểu trưng nhất định cho văn hóa, tín ngưỡng, tập tục, lối sống hay đặc tính của một dân tộc, một vùng miền, một con người. Trong nền văn hóa của nhiều dân tộc trên thế giới cũng như Việt Nam, từ hàng ngàn năm qua, rắn là con vật có sức ảnh hưởng mạnh mẽ đối với phong tục, tín ngưỡng. Điểm đáng chú ý trong hình tượng rắn của người Việt Nam là xuất hiện rất đa dạng với những biến thể khác nhau, như rắn, trăn, chằn tinh, giao long, thuồng luồng.

Trong nhiều nền văn hóa, hình tượng rắn thường được thể hiện qua các truyền thuyết, văn hóa dân gian, nghệ thuật và phong tục tập quán. Rắn có thể biểu thị cho sức mạnh, sự khéo léo, mà cũng có thể là biểu hiện cho cái ác. Hình tượng con rắn trong văn hóa dân gian Việt Nam phản ánh rõ nét sự kết hợp giữa tín ngưỡng nông nghiệp và phong tục tập quán của người dân. Rắn không chỉ được coi là vật tổ mà còn là thủy thần, đóng vai trò nổi bật trong đời sống hàng ngày. Hình tượng này còn mang những ý nghĩa văn hóa sâu sắc, gắn liền với cơ sở sinh kế và tâm linh của cộng đồng.

Là loài động vật hoang dã tồn tại trong thiên nhiên nhưng rắn không tách khỏi đời sống con người. Rắn là con vật trung tâm trong truyện kể và sinh hoạt văn hóa dân gian, cũng là một con vật trong tín ngưỡng thờ linh vật của các dân tộc, với tần số xuất hiện phổ biến. Trong Phật giáo nói chung cũng có hình tượng con rắn 7 đầu phình to mang để che mưa cho Đức Phật thiền định dưới cội Bồ-đề.

Hình tượng rắn trong đạo Phật gắn liền với truyền thuyết xa xưa khi Đức Phật cảm hóa được loài rắn, rắn đã nguyện bảo vệ Ngài tu hành. Tương truyền rằng, khi Phật đang tĩnh tọa dưới cội Bồ-đề thì mưa to gió lớn nổi lên, nước dâng sắp ngập cả chỗ Phật ngồi. Khi ấy có một con rắn hiện ra lấy thân mình cuốn tròn lại làm bảo tòa cho Đức Phật ngồi nhập định khỏi bị ngập nước, và vươn cao 7 cái đầu phình to ra tạo thành cái tán che mưa cho Đức Phật khỏi sự tấn công của ma vương mưu phá...

Tư tưởng nhân đạo của Phật giáo đã thể hiện rõ nét trong sự tích Đức Phật và con rắn. Đạo Phật và cửa chùa là nơi để rèn luyện trở thành người hiền. Vào chùa không phải để đày ải, gò ép mà là để tu, để sửa mình. Sửa từ người hư hỏng thành người tốt, có ích cho đạo cho đời, sửa từ phàm phu thành Thánh quả... Độc như con rắn nhưng vẫn có thể trở nên hiền từ và có ích vì nó biết tu theo Phật. Đây cũng là tư tưởng mang đậm truyền thống văn hóa tốt đẹp, có giá trị nhân văn cao của người Khmer Nam Bộ nói riêng, cộng đồng Phật tử theo truyền thống văn hóa đạo đức Phật giáo nói chung.

Rắn trong đạo Phật vô cùng linh thiêng, là hình tượng cho sự thiện tâm, tu hành và tính nhân văn của đạo Phật. Rắn có mặt tốt, mặt xấu nhưng nhờ đức cảm hóa của Phật mà đã đi theo con đường thiện. Giá trị văn hóa và nhân văn của hình tượng rắn trong Phật giáo không chỉ thể hiện qua tính biểu tượng mà còn phản ánh những quan niệm sâu sắc về sự nhân văn trong các câu chuyện và tín ngưỡng. Hình tượng rắn thể hiện sự chuyển hóa từ một sinh vật có thể gây nguy hiểm thành một hộ pháp hướng thiện.

Câu chuyện rắn thần che chở cho Đức Phật trong lúc Ngài thiền định đã phác họa rõ nét những giá trị nhân văn trong Phật giáo. Qua đó, hình ảnh rắn thần không chỉ là công cụ bảo vệ mà còn là chiếc gương phản chiếu lòng tôn kính và tri ân của chúng sinh đối với đức hạnh và giáo lý của Đức Phật. Tư tưởng này không bao giờ lạc hậu đối với sự tiến hóa của xã hội loài người, nhất là trong thời buổi đạo đức xã hội đang xuống cấp, đang tác loạn đang bị tha hóa như hiện nay.

Hình tượng rắn trong điêu khắc và nghệ thuật

Trong văn hóa Việt Nam, hình tượng con rắn không chỉ xuất hiện trong những câu chuyện mà còn xuất hiện rất nhiều trong các kiến trúc, điêu khắc ở khắp nơi. Trong các sản phẩm điêu khắc gỗ dân gian Bahnar, Jrai vẫn thường thấy có rất nhiều tượng động vật từ tượng các loài bò sát như rắn, trăn, kỳ đà, thằn lằn đến tượng các loại chim như công, chim cu, quạ, chèo bẻo. Với người Cơ-tu ở Trường Sơn, hình tượng rắn cũng thường được chạm khắc trên các thân cột của nhà Gươl, cùng với nhiều con thú khác.

Theo người Cơ-tu, rắn thần (Bhi’dưa) là một quái vật có cái đầu và bộ chân tuyệt đẹp của con gà trống, cái mình mềm mại của con rắn và cái đuôi thướt tha uốn lượn của con cá. Truyền thuyết kể rằng con vật này có trách nhiệm gìn giữ cái hũ của thần nước nên rắn thần chỉ sống ở vùng đầm lầy, ao hồ, sông, suối. Trong làng, nếu người nào có ý nghĩ, lời nói hoặc việc làm xấu xa thì qua những vùng sông nước sẽ bị rắn thần trừng phạt, hút máu cho đến chết. Người Cơ-tu rất tin ở sự hiển linh của rắn thần. Tượng rắn thần được bố trí ở nơi tiếp giáp của cây xà ngang, vừa tạo nét thẩm mỹ vừa có chức năng liên kết, chịu lực giữ vững chắc cho ngôi nhà. Hầu hết các Gươl của người Cơ-tu ở xã Lăng (huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam) đều hiện diện bức tượng đầu gà trống, thân rắn.

Trong điêu khắc Phật giáo của cộng đồng người Khmer, hình tượng rắn thần Naga, trở thành một biểu tượng không thể thiếu trong các họa tiết, hoa văn trang trí trong kiến trúc, điêu khắc. Nghệ thuật tạo hình Naga trong Phật giáo với hình ảnh một con rắn mang bành lớn, thường xuất hiện với một đầu hay nhiều đầu. Trong kiến trúc chùa của người Khmer Nam Bộ hay của người Chăm cũng dễ dàng bắt gặp những hình ảnh rất phong phú, đa dạng, dưới nhiều hình dạng khác nhau như: rắn trượt trên diềm mái chùa; rắn quấn từ dưới mái hiên đến dầm mái, rắn bao quanh khung cửa, rắn trượt trên mặt tiền của các cột đỡ và lượn sóng dọc theo lan can chánh điện, rắn cong vút ở những mái chùa. Hình tượng rắn Naga xuất hiện ở khắp nơi, từ nóc chùa, chân cầu thang chánh điện, chân cầu thang phòng đọc sách, chân cột cờ, trên những chiếc xe tang đưa người chết đến nơi hỏa thiêu tượng trưng cho vị thần đưa linh hồn người tốt được giải thoát.

Rắn thần Naga trong các tác phẩm nghệ thuật Champa thường được thể hiện một cách sống động và có tính nghệ thuật cao và thông thường bên cạnh rắn thần còn có các linh vật khác như thủy quái Makara, chim thần Garuda hoặc các vị thần khác. Trong những họa tiết của tháp Dương Long, một trong những công trình Chăm cổ còn sót lại ở Bình Định thì hình tượng rắn được điêu khắc rất tỉ mỉ, cầu kỳ, có rất nhiều bức tượng chạm hình rắn. Tháp Dương Long còn nhiều mảng phù điêu lớn về rắn Naga trang trí ở chân tháp, cửa tháp, phần tiếp nối giữa thân tháp và mái tháp.

Trong các tác phẩm điêu khắc có giá trị của cộng đồng người Chăm cũng thấy hình tượng rắn cũng chiếm đa số, như tại tháp Mỹ Sơn E1 thuộc khu di tích Mỹ Sơn ở tỉnh Quảng Nam cũng điêu khắc hình tượng rắn thần. Hay một phù điêu khác cũng là tấm trang trí trên cửa tháp có nguồn gốc từ di tích Trà Kiệu ở tỉnh Quảng Nam. Tấm phù điêu này có hình lá đề, bên trong thể hiện thần Vishnu ngồi thiền định trên mình rắn Naga cuộn thành chín khúc, phía sau lưng thần, rắn Naga mọc lên mười ba đầu tạo thành một chiếc tán rộng để che cho thần. Nhìn chung, các tác phẩm điêu khắc Champa có chủ đề về rắn thần đều là những tác phẩm có giá trị về lịch sử và mỹ thuật. Đây cũng là một bộ phận quan trọng đóng góp vào kho tàng di sản văn hóa của các dân tộc anh em sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam.

Điểm qua vài nét về rắn trong văn hóa và nghệ thuật tạo hình của cộng đồng các dân tộc Việt Nam để thấy yếu tố tích cực mà con người đã trông chờ ở nó. Năm Tỵ sắp đến, theo truyền thống của cha ông, con rắn sẽ đem tới hạnh phúc cho muôn nhà. Một con vật linh thiêng là biểu tượng của sự che chở, bảo vệ để xã hội ngày một tốt đẹp hơn.

Tiêu Dao/Báo Giác Ngộ

Nguồn Giác ngộ : https://giacngo.vn/hinh-tuong-ran-trong-van-hoa-phat-giao-viet-nam-post74533.html