Hoàn thiện thể chế nhằm xây dựng nền báo chí, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại

7 giờ trướcBài gốc

Trong bối cảnh đó, việc xây dựng và hoàn thiện thể chế báo chí-bao gồm luật pháp, chính sách công, cơ chế tài chính, kỹ thuật và tổ chức-là điều kiện cần thiết để bảo vệ vai trò của báo chí như một thiết chế xã hội thiết yếu, vừa bảo đảm định hướng chính trị, vừa đáp ứng yêu cầu đổi mới sáng tạo trong kỷ nguyên số.

1. Bước sang thế kỷ 21, trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, những công nghệ mới xuất hiện như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (big data), Internet vạn vật (IoT), xu hướng toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, báo chí nước ta đang đối diện với những thách thức ngày càng lớn cả về thể chế, công nghệ và mô hình hoạt động.

Sự trỗi dậy của các nền tảng truyền thông xã hội, các mô hình tin tức phi tập trung cùng với thay đổi trong hành vi tiếp nhận thông tin của công chúng đã làm xói mòn vai trò dẫn dắt và điều tiết của báo chí chính thống. Tình trạng nhiễu loạn thông tin, tin giả, tin sai sự thật, tin chưa được kiểm chứng diễn ra ngày càng phổ biến, khiến cho uy tín, tính định hướng và khả năng phản biện xã hội của báo chí chính thống bị thử thách. Trong khi đó, báo chí lại đang đối mặt với áp lực tài chính lớn, do mô hình tài chính truyền thống không còn phù hợp; nguồn thu từ quảng cáo bị chia sẻ cho các nền tảng xuyên biên giới, còn các chính sách hỗ trợ chuyển đổi số vẫn thiếu tính hệ thống và chưa đủ lực khuyến khích.

Ảnh minh họa: quanlynhanuoc.vn

Từ bối cảnh đó, yêu cầu cấp bách đặt ra là phải tạo dựng một hệ thống pháp lý, chính sách, tổ chức và tài chính đủ mạnh để bảo đảm vai trò chính trị, xã hội của báo chí cách mạng, đồng thời mở rộng không gian sáng tạo, bảo vệ quyền tự do ngôn luận trong khuôn khổ pháp luật và tăng cường năng lực cạnh tranh của hệ thống báo chí quốc gia trong kỷ nguyên số. Dự án sửa đổi Luật Báo chí năm 2016 dự kiến trình Quốc hội năm 2025, không chỉ là nhiệm vụ kỹ thuật lập pháp mà còn là bước đi chiến lược nhằm kiến tạo môi trường pháp lý, công nghệ và xã hội để báo chí cách mạng Việt Nam phát triển bền vững, hiện đại.

Thể chế báo chí cần đáp ứng vai trò kép: Một mặt là công cụ bảo vệ lợi ích công cộng, mặt khác là động lực thúc đẩy cạnh tranh, đa dạng hóa nội dung và hiện đại hóa ngành báo chí. Việc hoàn thiện thể chế báo chí phải gắn liền với cải cách thể chế nhà nước, phù hợp với kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế sâu rộng.

Một loạt yếu tố bối cảnh đang tác động mạnh mẽ tới báo chí, đòi hỏi phải thay đổi căn bản tư duy quản lý, phát triển báo chí. Trước hết, sự phát triển nhanh chóng của cuộc Cách mạng "4.0" với AI, big data và các nền tảng số đã làm thay đổi căn bản cách thức sản xuất, phân phối và tiêu dùng tin tức. Thông tin được lan truyền theo cơ chế phi tập trung, phi biên giới, khiến báo chí chính thống dễ rơi vào thế bị động nếu không kịp thời chuyển đổi mô hình hoạt động.

Hành vi tiếp nhận thông tin của công chúng thay đổi nhanh chóng. Công chúng báo chí ở thời đại số vừa là người tiếp nhận tác phẩm báo chí số, đồng thời có thể chính là nguồn phát-người tạo nội dung báo chí số. Báo chí chính thống nếu không bắt kịp xu thế này sẽ mất dần vị thế dẫn dắt dư luận.

Ngoài ra, báo chí Việt Nam đang phải cạnh tranh trực tiếp và gay gắt với các nền tảng xuyên biên giới như Facebook, YouTube, TikTok... về lượng người dùng, thời gian tiếp cận và đặc biệt là nguồn thu quảng cáo. Điều này khiến nhiều cơ quan báo chí rơi vào khủng hoảng tài chính, dẫn đến nguy cơ thương mại hóa, lệ thuộc vào quảng cáo và suy giảm chất lượng nội dung. Tháng 11-2024, đại diện lãnh đạo Bộ Thông tin và Truyền thông (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ) cho biết, trước đây 80% quảng cáo trực tuyến thuộc về báo chí thì nay thuộc về mạng xã hội, dẫn đến việc nguồn thu từ quảng cáo của các cơ quan báo chí bị suy giảm nghiêm trọng.

2. Nhiệm vụ của báo chí cách mạng Việt Nam đã được xác định là truyền tải thông tin trung thực, toàn diện đời sống chính trị, kinh tế-xã hội trong nước và quốc tế; tích cực phát hiện, cổ vũ nhân tố mới, biểu dương gương người tốt, việc tốt, điển hình tiên tiến, thành tựu của công cuộc đổi mới; tích cực tuyên truyền bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm, thông tin sai trái, thù địch; tham gia tích cực vào cuộc vận động xây dựng, chỉnh đốn Đảng, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, góp phần củng cố niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ.

Để thực hiện nhiệm vụ này trong bối cảnh mới, sửa đổi Luật Báo chí năm 2016 cần tập trung vào các vấn đề trọng tâm sau đây.

Một là, bảo đảm quyền tự do báo chí trong khuôn khổ pháp luật. Một trong những nguyên tắc nền tảng của thể chế báo chí hiện đại là bảo đảm quyền tự do báo chí, đồng thời đặt hoạt động báo chí dưới sự điều chỉnh của pháp luật để bảo vệ lợi ích công cộng. Theo Điều 25 Hiến pháp năm 2013 và các văn bản quy phạm pháp luật của Việt Nam, “quyền tự do ngôn luận” của mọi công dân là quyền được tự do có quan điểm và giữ vững quan điểm của mình, cũng như được tự do tìm kiếm và tiếp nhận, chia sẻ thông tin nhưng phải nằm trong giới hạn mà pháp luật quy định, phù hợp với các giá trị đạo đức, văn hóa, truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam. Do đó, Luật Báo chí sửa đổi cần cụ thể hóa các quyền này trong hoạt động báo chí, bảo đảm rõ ràng quyền và nghĩa vụ của nhà báo, quyền bảo vệ nguồn tin, quyền an toàn tác nghiệp và quyền phản biện xã hội. Mặt khác, luật cũng cần thiết lập các giới hạn pháp lý hợp lý để ngăn chặn việc lợi dụng báo chí xâm phạm lợi ích quốc gia, quyền riêng tư của cá nhân và trật tự công cộng.

Hai là, tăng cường tính tự chủ và trách nhiệm xã hội của cơ quan báo chí. Trong cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, các cơ quan báo chí cần được trao quyền tự chủ nhiều hơn về tổ chức, tài chính và chuyên môn, trên cơ sở tuân thủ pháp luật và định hướng của cơ quan chức năng. Luật Báo chí sửa đổi cần thiết kế các quy định cho phép cơ quan báo chí linh hoạt hơn trong mô hình hoạt động, đồng thời yêu cầu trách nhiệm giải trình với xã hội, cơ chế giám sát minh bạch, phi hành chính hóa, thông qua Hội Nhà báo Việt Nam, đồng thời xây dựng tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp để nâng cao trách nhiệm xã hội. Tự chủ không phải là tự do mà đi kèm với cơ chế kiểm soát hiệu quả, minh bạch và phi hành chính hóa trong quản lý báo chí.

Ba là, thiết lập môi trường pháp lý cho báo chí số và chuyển đổi số. Báo chí số (Digital journalism) là loại hình báo chí sử dụng công nghệ số vận hành, đồng thời sáng tạo nội dung, sản xuất các dòng sản phẩm số, kinh doanh, phát hành trên các nền tảng số, trong một hệ sinh thái số. Sự phát triển nhanh chóng của báo chí số đặt ra yêu cầu xây dựng hành lang pháp lý điều chỉnh hoạt động báo chí trên môi trường mạng. Luật Báo chí sửa đổi cần có chương riêng về báo chí số, trong đó làm rõ các loại hình báo chí điện tử, các nền tảng tích hợp đa phương tiện, cũng như quy định về quản lý dữ liệu người dùng, bảo mật thông tin và sở hữu trí tuệ số. Đây là điều kiện thiết yếu để báo chí số phát triển lành mạnh, có trật tự và phù hợp với Luật An ninh mạng, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân và các điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia.

Bốn là, hỗ trợ báo chí phát triển bền vững. Một nền báo chí mạnh không thể thiếu một hệ sinh thái hỗ trợ vững chắc. Luật Báo chí sửa đổi cần đặt ra các quy định về chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ đầu tư công nghệ, ưu tiên tín dụng cho chuyển đổi số trong báo chí; đồng thời, đề xuất thành lập Quỹ phát triển báo chí. Ngoài ra, luật cần khuyến khích hợp tác công-tư trong việc sản xuất nội dung, khai thác dữ liệu và đào tạo nhân lực báo chí chất lượng cao. Một hệ sinh thái hài hòa giữa báo chí, công nghệ, doanh nghiệp và xã hội sẽ là nền tảng cho sự phát triển bền vững.

3. Luật Báo chí sửa đổi cần được tiếp cận từ tư duy kiến tạo phát triển, thay vì thuần túy là kiểm soát hành chính. Pháp luật về báo chí phải là công cụ bảo đảm quyền tự do báo chí trong khuôn khổ pháp luật, đồng thời là bệ đỡ cho sáng tạo, chuyển đổi số và hợp tác quốc tế. Các điều khoản pháp lý cần rõ ràng, dễ thực thi, đồng bộ với luật chuyên ngành khác như Luật Tiếp cận thông tin, Luật An ninh mạng, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân, Bộ luật Dân sự và Luật Sở hữu trí tuệ.

Cần tăng tính tự chủ cho các cơ quan báo chí bằng cách phân cấp và minh bạch hóa quyền hạn, trách nhiệm của cơ quan chủ quản. Bên cạnh đó, tiêu chuẩn hóa đội ngũ lãnh đạo, nhà báo và kỹ thuật viên theo hướng liên ngành: Có phẩm chất chính trị, có năng lực chuyên môn và kinh nghiệm về công nghệ, có đạo đức nghề nghiệp. Khuyến khích đầu tư các trường, khoa đào tạo báo chí-truyền thông theo hướng hiện đại với liên kết quốc tế, đào tạo đa nền tảng.

Thành lập Quỹ hỗ trợ báo chí là một bước đi cần thiết. Quỹ này có thể tài trợ cho các sản phẩm báo chí điều tra, giáo dục, khoa học, hoặc nội dung phục vụ cộng đồng ở vùng sâu, vùng xa. Đồng thời, Nhà nước cần có chính sách khuyến khích đầu tư vào hạ tầng số, nền tảng AI, hệ sinh thái dữ liệu dùng chung trong ngành báo chí, ưu tiên chính sách tín dụng cho các dự án chuyển đổi số báo chí.

Xây dựng và hoàn thiện thể chế cho báo chí cách mạng không chỉ là hoạt động pháp lý mà còn là yêu cầu chính trị, xã hội và phát triển trong giai đoạn mới, góp phần xây dựng nền báo chí, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại. Một thể chế báo chí hiện đại phải vừa bảo vệ tự do báo chí trong khuôn khổ pháp luật, vừa tạo động lực phát triển nội dung, công nghệ và năng lực cạnh tranh. Việc sửa đổi Luật Báo chí năm 2016 là cơ hội để thiết kế lại hành lang pháp lý phù hợp, nâng cao trách nhiệm của các bên (cơ quan chỉ đạo, quản lý báo chí, cơ quan chủ quản, cơ quan báo chí, nhà báo), chất lượng và vị thế của báo chí Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số đáp ứng yêu cầu đổi mới, sắp xếp, tinh gọn hệ thống cơ quan báo chí theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả.

TRẦN ANH TÚ, Phó tổng biên tập Tạp chí Thông tin và Truyền thông, Bộ Khoa học và Công nghệ

Nguồn QĐND : https://www.qdnd.vn/dien-dan-100-nam-bao-chi-dong-hanh-cung-dan-toc/hoan-thien-the-che-nham-xay-dung-nen-bao-chi-truyen-thong-chuyen-nghiep-nhan-van-hien-dai-833583