Huyền thoại về rắn

17 giờ trướcBài gốc

Hình tượng rắn Naga trong văn hóa Khmer. Ảnh: Bùi Cường

Trong 12 con giáp, rắn có vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng và phong tục của nhiều cộng đồng các dân tộc thiểu số. Điểm đáng chú ý trong hình tượng rắn của người Việt Nam là xuất hiện rất đa dạng với những biến thể khác nhau, như rắn, trăn, chằn tinh, giao long, thuồng luồng. Có ý kiến cho rằng, giao long mang nhiều ý nghĩa với tục thờ cúng tổ tiên, liên quan đến tục người Việt cổ thường xăm mình khi xuống nước để không bị giao long ăn thịt, lâu dần coi đó là tổ tiên. Rắn là con vật trung tâm trong truyện kể dân gian một số dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc Việt Nam, cũng là một con vật trong tín ngưỡng thờ con vật của các dân tộc với tần số xuất hiện phổ biến.

Hình tượng rắn trong đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số có thể kể đến câu chuyện mở đầu của người Mông, truyện Rồng và người của người Lô Lô, truyện Nguồn nước khổng lồ của người Cơ Ho… Người dân Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang vẫn kể về đôi rắn thần ở đền Vĩnh Hòa bằng niềm tin và sự tôn kính. Trong tâm thức của người dân Rạch Giá, khi đôi rắn thần xuất hiện cũng là lúc ngài báo cho bà con trúng mùa. Hay trong truyền thuyết về Thiên Hộ Dương ở Đồng Tháp Mười cũng nói đến đạo binh rắn giúp vị anh hùng đánh giặc Pháp.

Ở miền Ttrung và Tây Nguyên, hình tượng rắn thể hiện trong các truyện kể về người dũng sĩ diệt rắn ác cứu người đẹp hay hôn nhân giữa người và rắn (rắn lấy người, rắn hóa người như chuyện Chàng Rắn của người Gia Rai), hay trong sử thi H’Bia H’Bia Plêô được sưu tầm ở xã Krông Jing (huyện M’Drak, tỉnh Đắk Lắk) cũng kể về chuyện chàng Yang Mta ăn phải trứng rắn mà hóa thành rắn, sau nhiều kỳ tích thì chàng Yang Mta trở thành Tù trưởng giàu mạnh nhất vùng, chàng sống hạnh phúc cùng vợ, hai người em của mình và buôn làng.

Còn người Ê Đê kể về huyền thoại hồ Lắk cũng gắn câu chuyện về rắn thần. Con trai Y Lắk của làng tình nguyện lên đường để tìm nguồn nước cứu dân làng. Qua bao nhiêu lần mặt trời lặn rồi lại mọc mà chàng vẫn chưa tìm được nước. May mắn thay, có một con rắn thần xuất hiện và chàng Y Lắk dũng cảm đã theo dấu của con rắn tìm đến được hồ thiêng, lấy được nước, cứu sống được dân làng. Nơi hồ nước xưa đó giờ được người dân gọi là hồ Lắk. Với người Cơ Tu ở miền núi tỉnh Quảng Nam, Thừa Thiên Huế, họ rất tin ở sự hiển linh của rắn thần, là hình tượng có ý nghĩa răn đe, giáo dục những người sống trong buôn làng, cộng đồng phải ăn ở hòa thuận, suy nghĩ trong sáng, không nói xằng bậy, không làm điều xấu, điều ác để cuộc sống tốt đẹp hơn.

Bức tượng điêu khắc rắn thần đầu gà trống của nghệ nhân Bhriu Bố, người Cơ Tu. Ảnh: Bùi Cường

Hiện diện trong văn hóa nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số trên đất nước Việt Nam, rắn đã trở thành một con vật linh thiêng, không chỉ xuất hiện trong những câu chuyện, mà còn xuất hiện rất nhiều trong các kiến trúc, điêu khắc. Trong các sản phẩm điêu khắc gỗ dân gian Ba Na, Gia Rai, chúng ta thường thấy có rất nhiều tượng động vật từ tượng các loài bò sát như rắn, trăn, kỳ đà, thằn lằn đến tượng các loại chim như công, chim cu, quạ, chèo bẻo. Với người Cơ Tu ở dãy Trường Sơn, hình tượng rắn cũng thường được chạm khắc trên các thân cột của nhà Gươl cùng với nhiều con thú khác.

Trong điêu khắc của Phật giáo của cộng đồng người Khmer, hình tượng rắn thần Naga trở thành một biểu tượng không thể thiếu trong các họa tiết, hoa văn trang trí trong kiến trúc, điêu khắc. Nghệ thuật tạo hình Naga trong Phật giáo với hình ảnh một con rắn mang bành lớn, thường xuất hiện với một đầu hay nhiều đầu. Trong kiến trúc chùa của người Khmer Nam Bộ hay của người Chăm cổ, chúng ta có thể dễ dàng bắt gặp những hình ảnh rất phong phú, đa dạng, dưới nhiều hình dạng khác nhau như: rắn trượt trên diềm mái chùa; rắn quấn từ dưới mái hiên đến rầm mái; rắn bao quanh khung cửa; rắn trượt trên mặt tiền của các cột đỡ và lượn sóng dọc theo lan can chánh điện; rắn cong vút ở những mái chùa. Hình tượng rắn Naga xuất hiện ở khắp nơi, từ nóc chùa, chân cầu thang chính điện, chân cầu thang phòng đọc sách, chân cột cờ, trên những chiếc xe tang đưa người chết đến nơi hỏa thiêu tượng trưng cho vị thần đưa linh hồn người tốt lên cõi Niết bàn.

Rắn thần Naga trong các tác phẩm nghệ thuật Chăm Pa thường được thể hiện một cách sống động và có tính nghệ thuật cao, thông thường bên cạnh rắn thần còn có các linh vật khác như thủy quái Makara, chim thần Garuda, hoặc các vị thần khác. Trong những họa tiết của tháp Dương Long, một trong những công trình Chăm cổ còn sót lại ở Bình Định thì hình tượng rắn được điêu khắc rất tỉ mỉ, cầu kỳ, có rất nhiều bức tượng chạm hình rắn. Tháp Dương Long còn nhiều mảng phù điêu lớn về rắn Naga trang trí ở chân tháp, cửa tháp, phần tiếp nối giữa thân tháp và mái tháp.

Phù điêu rắn trên cột nhà Gươl ở thôn Ka Noonh, xã A Xan, huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam. Ảnh: Bùi Cường

Trong các tác phẩm điêu khắc có giá trị của cộng đồng người Chăm cũng thấy hình tượng rắn chiếm đa số, như tại tháp Mỹ Sơn E1 thuộc khu di tích Mỹ Sơn ở tỉnh Quảng Nam điêu khắc hình tượng rắn thần. Hay một phù điêu khác cũng là tấm trang trí trên cửa tháp có nguồn gốc từ di tích Trà Kiệu ở tỉnh Quảng Nam. Tấm phù điêu này có hình lá đề, bên trong thể hiện thần Vishnu ngồi thiền định trên mình rắn Naga cuộn thành chín khúc, phía sau lưng thần, rắn Naga mọc lên mười ba đầu, tạo thành một chiếc tán rộng để che cho thần. Nhìn chung, các tác phẩm điêu khắc Chăm Pa có chủ đề về rắn thần đều là những tác phẩm có giá trị về lịch sử và mỹ thuật. Đây cũng là một bộ phận quan trọng đóng góp vào kho tàng di sản văn hóa của các dân tộc anh em sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam.

Điểm qua vài nét về rắn trong văn hóa và nghệ thuật tạo hình của nhiều cộng đồng các dân tộc thiểu số tại Việt Nam để thấy yếu tố tích cực mà con người đã trông chờ ở nó. Năm Ất Tỵ sắp đến, theo truyền thống của cha ông, con rắn sẽ đem tới hạnh phúc cho muôn nhà. Một con vật linh thiêng là biểu tượng của sự che chở, bảo vệ để xã hội ngày một tốt đẹp hơn.

Cẩm Linh

Nguồn Biên Phòng : https://bienphong.com.vn/huyen-thoai-ve-ran-post485986.html