IoT: Cánh cửa mới của gián điệp dữ liệu

2 giờ trướcBài gốc

Vùng trũng bảo mật

Sự bùng nổ của hệ sinh thái thiết bị kết nối đang biến IoT (Internet vạn vật: thiết bị kết nối Internet, thu thập và chia sẻ dữ liệu để giám sát, điều khiển, tối ưu hoạt động) thành một thành tố quan trọng trong tiến trình chuyển đổi số toàn cầu. Từ camera giám sát, thiết bị nhà thông minh, cảm biến môi trường, thiết bị y tế đến hệ thống quản lý năng lượng, dây chuyền sản xuất và hạ tầng tự động hóa công cộng, IoT ngày càng hiện diện sâu rộng trong đời sống hiện đại.

Sự kết nối này mang lại nhiều lợi ích rõ rệt về hiệu quả vận hành và khả năng kiểm soát. Tuy nhiên, chính tốc độ mở rộng nhanh chóng ấy cũng tạo ra một nghịch lý an ninh: số lượng thiết bị càng lớn, những khoảng trống bảo mật càng khó nhận diện và kiểm soát.

Thiết bị IoT ngày càng hiện diện sâu rộng trong mọi lĩnh vực, đồng thời mở rộng bề mặt tấn công và tạo ra những “điểm mù” mới trong an ninh dữ liệu.

Các báo cáo đánh giá an ninh trong nhiều năm liên tiếp đều chỉ ra một thực tế đáng lo ngại: phần lớn thiết bị IoT vẫn được triển khai với ưu tiên về tiện ích hơn là an toàn thông tin. Ngay từ khâu thiết kế và sản xuất, không ít thiết bị đã thiếu các yếu tố bảo mật nền tảng, từ cơ chế xác thực mạnh, chuẩn mã hóa cho tới khả năng cập nhật phần mềm.

Không chỉ vậy, do hạn chế về tài nguyên và yêu cầu tiết kiệm năng lượng, nhiều thiết bị chỉ áp dụng các biện pháp mã hóa tối thiểu, thậm chí truyền dữ liệu không được bảo vệ đầy đủ. Trong khi đó, dữ liệu IoT lại mang tính liên tục và chi tiết, bao gồm hình ảnh, tín hiệu cảm biến, thông tin hành vi và vị trí. Khi đường truyền không được bảo vệ đúng mức, dữ liệu có thể bị nghe lén hoặc thu thập trái phép mà không để lại dấu vết rõ ràng.

Nếu quan sát kỹ cách thức vận hành của các cuộc xâm nhập nhắm vào thiết bị IoT, có thể thấy mục tiêu của đối tượng tấn công không dừng lại ở việc kiểm soát một thiết bị riêng lẻ. Trên thực tế, thiết bị IoT thường được xem như điểm khởi đầu, tạo bàn đạp để tiếp cận sâu hơn vào hệ thống dữ liệu và mạng nội bộ của tổ chức.

Thông qua việc khai thác các mắt xích bảo mật yếu trong chuỗi kết nối, kẻ xâm nhập có thể âm thầm theo dõi luồng dữ liệu vận hành, từng bước dựng lại cấu trúc hệ thống mà không cần can thiệp trực diện. Chính đặc điểm lặng lẽ này khiến nhiều đơn vị chỉ phát hiện sự cố sau một thời gian dài, khi thiết bị đã trở thành điểm rò rỉ dữ liệu khó kiểm soát.

Camera giám sát, khóa thông minh và các thiết bị gia đình kết nối liên tục thu thập dữ liệu sinh hoạt, tiềm ẩn nguy cơ xâm phạm đời sống cá nhân.

Rò rỉ âm thầm

Một trong những kịch bản phổ biến nhất hiện nay là việc khai thác các điểm yếu trong quá trình truyền dữ liệu giữa thiết bị IoT và hệ thống quản lý trung tâm. Trên thực tế, không ít thiết bị vẫn được triển khai với mức bảo vệ hạn chế, sử dụng các giao thức truyền thông cũ hoặc cơ chế mã hóa chưa đáp ứng yêu cầu an ninh hiện đại. Trong những điều kiện như vậy, chỉ cần hiện diện trên cùng một dải mạng hoặc kiểm soát được một điểm trung gian trong luồng truyền, đối tượng tấn công đã có thể nghe lén, ghi lại và phân tích dữ liệu vận hành mà người sử dụng không nhận thấy bất kỳ dấu hiệu bất thường nào trong quá trình hoạt động của hệ thống.

Điều đáng lo ngại là kiểu xâm nhập này không gây ra sự cố rõ ràng, không làm gián đoạn dịch vụ và cũng không tạo ra cảnh báo tức thời. Hệ thống vẫn vận hành ổn định, thiết bị vẫn thực hiện đúng chức năng được giao, trong khi dữ liệu nhạy cảm có thể đã bị thu thập trong thời gian dài. Khi dữ liệu được truyền đi trong trạng thái chưa được bảo vệ đầy đủ, các thông tin về cấu trúc mạng, mối liên kết giữa các thành phần, quy trình xử lý nội bộ và thói quen vận hành dần bị lộ diện.

Nhiều phân tích kỹ thuật đã chỉ ra rằng tình trạng thiếu mã hóa hoặc áp dụng mã hóa yếu trên thiết bị IoT vẫn tồn tại phổ biến. Trong bối cảnh thiết bị kết nối ngày càng gia tăng về số lượng và mức độ phụ thuộc, việc dữ liệu được truyền đi mà không có lớp bảo vệ tương xứng đã làm gia tăng đáng kể nguy cơ nghe lén, đánh cắp và sử dụng trái phép thông tin. Đáng chú ý, những dữ liệu bị thu thập này không chỉ mang giá trị tức thời mà còn có thể được lưu trữ, đối chiếu và phân tích theo thời gian, tạo ra nguồn thông tin có giá trị cao đối với các hoạt động xâm nhập tiếp theo.

Song song đó, giao diện lập trình kết nối giữa thiết bị IoT và nền tảng điều khiển trung tâm cũng là một trong những điểm yếu thường xuyên bị nhắm tới. Các giao diện này đóng vai trò cầu nối, cho phép thiết bị gửi dữ liệu, nhận lệnh và đồng bộ thông tin với hệ thống quản lý. Tuy nhiên, khi cơ chế xác thực và phân quyền không được thiết kế chặt chẽ, giao diện kết nối có thể trở thành lối vào trực tiếp cho việc truy cập dữ liệu trái phép. Thông qua việc khai thác các lỗ hổng trong xác thực hoặc kiểm soát truy cập, đối tượng xâm nhập có thể đọc, sao chép, thậm chí chỉnh sửa dữ liệu mà không cần tiếp cận vật lý hay can thiệp trực tiếp vào thiết bị.

Nhiều nghiên cứu phân tích đã cho thấy việc triển khai giao diện kết nối thiếu kiểm soát là nguyên nhân dẫn tới không ít sự cố rò rỉ dữ liệu quy mô lớn trong thời gian qua. Đặc biệt, tại các hệ thống sử dụng dày đặc cảm biến và thiết bị tự động hóa, mỗi giao diện kết nối không được bảo vệ đúng mức đều có thể trở thành một điểm xâm nhập tiềm ẩn. Khi số lượng thiết bị tăng lên, bề mặt tấn công cũng mở rộng tương ứng, khiến việc kiểm soát trở nên phức tạp hơn.

Trong môi trường doanh nghiệp, hệ quả của việc một thiết bị IoT bị xâm nhập hiếm khi dừng lại ở phạm vi của chính thiết bị đó. Khi hạ tầng mạng thiếu sự phân tách hợp lý, quyền truy cập và luồng dữ liệu từ thiết bị IoT có thể nhanh chóng trở thành cầu nối để đối tượng xâm nhập mở rộng phạm vi tiếp cận, từng bước tiến sâu vào các hệ thống nội bộ quan trọng hơn, từ máy chủ lưu trữ dữ liệu cho tới các hệ thống điều hành và kiểm soát sản xuất.

Chính vì vậy, mô hình mạng phẳng vẫn còn tồn tại tại không ít tổ chức được đánh giá là tiềm ẩn mức rủi ro cao. Trong mô hình này, thiết bị IoT và các hệ thống trọng yếu cùng chia sẻ không gian mạng, thiếu các lớp ngăn cách cần thiết. Nhiều tài liệu kỹ thuật do các cơ quan chuyên trách công bố đã liên tục nhấn mạnh vai trò then chốt của việc phân đoạn mạng, coi đây là biện pháp nền tảng nhằm hạn chế phạm vi ảnh hưởng và kiểm soát rủi ro khi xảy ra các sự cố liên quan đến thiết bị IoT.

Bên cạnh các thiết bị IoT được quản lý chính thức, thách thức còn đến từ những thiết bị “bị bỏ quên” trong chính hệ thống của tổ chức. Đây là các thiết bị đã được triển khai và vận hành nhưng không được đăng ký đầy đủ trong danh mục quản lý, nằm ngoài phạm vi theo dõi và kiểm soát an ninh. Khi không được giám sát, tổ chức gần như không thể kiểm soát việc cập nhật phần mềm, thay đổi mật khẩu hay phát hiện các dấu hiệu truy cập bất thường.

Trong lĩnh vực y tế, lỗ hổng trên thiết bị thông minh có thể tác động trực tiếp tới quyền riêng tư và an toàn của bệnh nhân.

Trong lĩnh vực y tế, các thiết bị kết nối không chỉ thu thập thông số sinh lý hay tình trạng bệnh lý, mà còn gắn liền với toàn bộ quá trình theo dõi, chẩn đoán và điều trị. Khi dữ liệu y khoa bị rò rỉ hoặc bị tác động trái phép, hệ quả vượt ra ngoài phạm vi quyền riêng tư, trực tiếp ảnh hưởng đến độ tin cậy của thông tin chuyên môn và chất lượng chăm sóc sức khỏe. Trong những tình huống nghiêm trọng, dữ liệu sai lệch có thể chi phối quyết định lâm sàng, làm gia tăng rủi ro cho người bệnh và đặt các cơ sở y tế trước sức ép lớn về an toàn và trách nhiệm nghề nghiệp.

Nhiều khảo sát chuyên sâu chỉ ra rằng một tỷ lệ đáng kể thiết bị y tế kết nối hiện vẫn vận hành trên các nền tảng phần mềm đã lỗi thời, có vòng đời sử dụng kéo dài và phụ thuộc nhiều vào nhà cung cấp trong công tác cập nhật, khắc phục điểm yếu an ninh. Do yêu cầu cao về tính ổn định cùng sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy trình chuyên môn, việc nâng cấp hoặc thay thế thiết bị thường diễn ra chậm hơn so với các hệ thống công nghệ thông tin thông thường. Chính đặc thù này khiến các khiếm khuyết bảo mật tồn tại dai dẳng theo thời gian, làm tăng nguy cơ bị khai thác trong suốt quá trình vận hành, trong khi khả năng chủ động kiểm soát của các cơ sở y tế vẫn còn hạn chế.

Không dừng lại ở phạm vi các tổ chức, người dùng cá nhân cũng phải đối mặt với những rủi ro tương tự trong không gian số ngày càng kết nối chặt chẽ. Camera giám sát, khóa thông minh, thiết bị điều khiển và các hệ thống tự động trong gia đình liên tục thu thập và truyền tải dữ liệu về sinh hoạt hằng ngày. Lượng dữ liệu này, nếu không được bảo vệ, rất có thể sẽ trở thành nguồn thông tin nhạy cảm bị khai thác ngoài ý muốn.

Khi thiết bị gia đình bị xâm nhập, hệ quả không chỉ là sự xâm phạm đời sống riêng tư, mà còn tạo điều kiện để đối tượng tấn công phân tích thói quen sinh hoạt, xác định thời điểm vắng mặt, nhận diện cấu trúc không gian sống hoặc suy đoán những yếu tố nhạy cảm khác liên quan đến người sử dụng. Thực tế cho thấy, không ít người dùng vẫn duy trì cấu hình mặc định, ít quan tâm đến việc thay đổi mật khẩu, cập nhật phần mềm hay rà soát các thiết lập an ninh cơ bản.

Hệ quả của các cuộc tấn công nhắm vào thiết bị IoT thường kéo dài và phức tạp hơn nhiều so với thiệt hại ban đầu. Ngoài tổn thất về dữ liệu, các tổ chức còn phải đối mặt với nguy cơ gián đoạn hoạt động, suy giảm uy tín và những rủi ro pháp lý liên quan đến nghĩa vụ bảo vệ thông tin. Quá trình khắc phục sự cố đòi hỏi nguồn lực đáng kể, từ việc rà soát toàn bộ hạ tầng, xác định thiết bị bị ảnh hưởng cho tới tái cấu trúc quy trình quản lý và vận hành. Nhiều báo cáo quản lý cho thấy xử lý hậu quả từ các sự cố liên quan đến IoT thường gặp khó khăn do sự đa dạng về chủng loại, phiên bản và phương thức kết nối của các thiết bị.

Từ thực tiễn đó, yêu cầu đưa an ninh IoT trở thành một cấu phần không thể tách rời trong chiến lược bảo mật tổng thể của tổ chức không còn là lựa chọn, mà là đòi hỏi mang tính tất yếu. Việc quản lý danh mục thiết bị, kiểm soát bề mặt tấn công, thiết lập chính sách truy cập, mã hóa dữ liệu và duy trì cập nhật định kỳ cần được triển khai một cách đồng bộ và liên tục, thay vì thực hiện rời rạc hoặc mang tính đối phó. Cùng với đó, phân đoạn mạng và giám sát hoạt động giữ vai trò then chốt trong việc phát hiện sớm dấu hiệu bất thường, đồng thời khoanh vùng và hạn chế tác động khi sự cố xảy ra.

Thiết bị IoT đã và đang mang lại những giá trị thiết thực cho phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao hiệu quả quản lý và cải thiện chất lượng đời sống. Tuy nhiên, chính mức độ phổ cập và tính kết nối sâu rộng của IoT cũng khiến các rủi ro an ninh trở nên phức tạp hơn. Trong bối cảnh số lượng thiết bị tiếp tục gia tăng, trách nhiệm bảo đảm an toàn thông tin không chỉ thuộc về nhà sản xuất hay đơn vị vận hành, mà còn gắn liền với nhận thức và hành động của người sử dụng trong suốt vòng đời thiết bị.

Khi an ninh được đặt đúng vị trí, từ khâu thiết kế, triển khai đến vận hành và sử dụng, IoT mới có thể phát huy trọn vẹn vai trò là công cụ phục vụ con người và xã hội. Ngược lại, nếu yếu tố bảo mật tiếp tục bị xem nhẹ, những tiện ích công nghệ sẽ dễ dàng trở thành kẽ hở âm thầm, tạo điều kiện cho các hoạt động thu thập và khai thác dữ liệu trái phép, để lại hệ lụy lâu dài cho cả tổ chức lẫn cộng đồng.

Minh Hằng

Nguồn ANTG : https://antg.cand.com.vn/khoa-hoc-ky-thuat-hinh-su/-iot-canh-cua-moi-cua-gian-diep-du-lieu--i791703/