Kỷ nguyên số và những bong bóng tài chính từ cơn sốt AI

3 giờ trướcBài gốc

Hai phần trước:

Phố Wall là nơi chứng kiến nhiều thăng trầm trong lịch sử tài chính

Ở hai kỳ trước, chúng ta thấy rằng dù vật thể đầu cơ có là củ hoa, cổ phiếu đường sắt hay bất động sản, thì mẫu số chung vẫn là lòng tham và sự lạc quan thái quá của con người đối với những tài sản hữu hình. Tuy nhiên, khi nhân loại bước sang thiên niên kỷ mới, bản chất của các bong bóng tài chính đã trải qua một cuộc "tiến hóa" đáng sợ.

Với sự ra đời của Internet, thuật toán giao dịch siêu tốc và các công cụ phái sinh phức tạp, bong bóng không còn chỉ được tạo ra từ gạch và vữa hay hàng hóa vật chất. Chúng trở nên vô hình, được dệt nên từ những dòng mã lệnh, những lời hứa về công nghệ tương lai và những cấu trúc tài chính rắc rối đến mức ngay cả những chuyên gia hàng đầu cũng không thể thấu hiểu toàn vẹn.

Kỳ cuối cùng này sẽ đưa chúng ta đi qua những biến động của 25 năm đầu thế kỷ 21, từ sự sụp đổ của các công ty mạng cho đến cơn cuồng nộ của tiền mã hóa và trí tuệ nhân tạo, để tìm câu trả lời cho câu hỏi lớn nhất: Liệu chúng ta có bao giờ học được bài học từ quá khứ, hay lịch sử chỉ đơn giản là đang lặp lại với một tốc độ nhanh hơn?

Bong bóng Dot-com: Khi "lần này sẽ khác" là lời nói dối ngọt ngào nhất

Vào những năm cuối thập niên 1990, thế giới chìm đắm trong sự hưng phấn của cuộc cách mạng Internet. Sự xuất hiện của World Wide Web được ví như việc phát minh ra lửa hay bánh xe, hứa hẹn thay đổi toàn bộ cách thức con người giao tiếp và kinh doanh.

Trong bối cảnh đó, Phố Wall bắt đầu định giá các công ty không dựa trên những chỉ số truyền thống như lợi nhuận hay dòng tiền, mà dựa trên những khái niệm mới mẻ và mơ hồ như "lượng truy cập", "số nhãn cầu" (eyeballs) và "thị phần tương lai". Một niềm tin mù quáng lan rộng rằng nền kinh tế cũ đã chết và chúng ta đang bước vào một "Nền kinh tế mới" (New Economy), nơi các quy luật định giá P/E (giá trên thu nhập) đã trở nên lỗi thời.

Cơn sốt lên đến đỉnh điểm khi các nhà đầu tư sẵn sàng đổ hàng tỷ đô la vào bất kỳ công ty nào có hậu tố ".com" trong tên gọi, bất chấp việc công ty đó chưa từng tạo ra một xu lợi nhuận nào và cũng không có kế hoạch kinh doanh rõ ràng. Điển hình nhất cho sự điên rồ này là trường hợp của Pets.com. Công ty bán đồ dùng thú cưng trực tuyến này đã chi hàng triệu đô la cho quảng cáo tại giải Super Bowl, tạo ra một linh vật rối tay nổi tiếng toàn nước Mỹ, nhưng lại bán sản phẩm dưới giá vốn.

Nói cách khác, họ càng bán được nhiều hàng, họ càng lỗ nặng. Dẫu vậy, trong ngày đầu tiên lên sàn chứng khoán (IPO), cổ phiếu của Pets.com vẫn tăng vọt, đẩy định giá công ty lên hàng trăm triệu đô la. Không chỉ Pets.com, hàng loạt cái tên như Webvan hay eToys cũng đi theo con đường tương tự: đốt tiền của nhà đầu tư vào marketing để đổi lấy tăng trưởng ảo.

Vào đỉnh điểm tháng 3.2000, chỉ số công nghệ Nasdaq chạm mốc 5.048 điểm. Nhưng rồi, dòng vốn đầu tư mạo hiểm bắt đầu cạn kiệt khi các nhà đầu tư nhận ra rằng "lượng truy cập" không thể dùng để trả tiền thuê văn phòng hay trả lương nhân viên. Bong bóng vỡ vụn. Chỉ trong vòng 30 tháng sau đó, Nasdaq mất đi 78% giá trị. Hàng nghìn tỷ đô la của cải bốc hơi. Những công ty từng được tung hô là tương lai của nhân loại biến mất chỉ sau một đêm. Pets.com phá sản chỉ 9 tháng sau khi lên sàn.

Bài học đau đớn từ bong bóng Dot-com không phải là Internet không có giá trị – thực tế nó đã thay đổi thế giới đúng như kỳ vọng – mà là việc định giá quá mức cho những kỳ vọng đó. Nó dạy cho chúng ta rằng, dù công nghệ có tân tiến đến đâu, một doanh nghiệp cuối cùng vẫn phải tạo ra lợi nhuận thực tế để tồn tại.

Khủng hoảng tài chính 2008: Vũ khí tài chính hủy diệt hàng loạt

Chưa đầy một thập kỷ sau khi bong bóng Dot-com vỡ, thế giới lại bị cuốn vào một cơn lốc tài chính khác, nhưng lần này nó nguy hiểm và tàn khốc hơn gấp bội vì nó đánh vào nền tảng cơ bản nhất của xã hội: ngôi nhà. Nếu như bong bóng Dot-com chủ yếu gây thiệt hại cho các nhà đầu tư cổ phiếu, thì cuộc khủng hoảng năm 2008 lại đe dọa làm sụp đổ toàn bộ hệ thống ngân hàng toàn cầu. Nguyên nhân sâu xa không nằm ở công nghệ, mà nằm ở sự tham lam và sáng tạo quá mức của các kỹ sư tài chính Phố Wall.

Trong những năm đầu thế kỷ 21, lãi suất thấp và dòng vốn dồi dào đã kích thích thị trường bất động sản Mỹ. Để tối đa hóa lợi nhuận, các ngân hàng bắt đầu cho vay đối với những người không đủ khả năng trả nợ, được gọi là "vay dưới chuẩn" (subprime mortgage). Bình thường, đây là những khoản vay rủi ro cao.

Tuy nhiên, các ngân hàng đầu tư đã nghĩ ra cách đóng gói hàng ngàn khoản vay rác này lại với nhau thành các sản phẩm phái sinh phức tạp gọi là Nghĩa vụ nợ có thế chấp (CDO). Thông qua các thuật toán đánh giá rủi ro đầy lỗ hổng và sự tiếp tay của các tổ chức xếp hạng tín nhiệm, những gói nợ độc hại này được dán nhãn "AAA" – mức an toàn cao nhất, ngang hàng với trái phiếu chính phủ Mỹ – và bán đi khắp thế giới cho các quỹ hưu trí, chính phủ nước ngoài và các nhà đầu tư cá nhân.

Nhà đầu tư huyền thoại Warren Buffett từng gọi các công cụ phái sinh này là "vũ khí tài chính hủy diệt hàng loạt", và năm 2008 đã chứng minh ông đúng. Khi lãi suất tăng và giá nhà đất Mỹ bắt đầu giảm, những người vay dưới chuẩn bắt đầu vỡ nợ hàng loạt. Cấu trúc phức tạp của các CDO khiến không ai biết chính xác khoản lỗ nằm ở đâu và ai đang nắm giữ những "tài sản độc hại" này. Sự nghi kỵ lan rộng khiến các ngân hàng ngừng cho nhau vay tiền, làm đông cứng hệ thống tín dụng toàn cầu.

Ngày 15.9.2008, ngân hàng đầu tư 158 năm tuổi Lehman Brothers đệ đơn phá sản, đánh dấu đỉnh điểm của cuộc khủng hoảng. Thị trường chứng khoán toàn cầu lao dốc không phanh, hàng triệu người mất nhà cửa, mất việc làm. Chính phủ các nước buộc phải tung ra những gói cứu trợ nghìn tỷ đô la từ tiền thuế của dân để cứu các ngân hàng "quá lớn để sụp đổ" (Too big to fail). Bong bóng 2008 là lời cảnh tỉnh đanh thép về sự nguy hiểm của những công cụ tài chính mà con người tạo ra nhưng không thể kiểm soát, nơi rủi ro được che giấu dưới những lớp vỏ bọc kỹ thuật hào nhoáng.

Từ Crypto đến AI: Khi thuật toán điều khiển lòng tham

Sau cuộc khủng hoảng 2008, niềm tin vào hệ thống tài chính tập trung bị lung lay, tạo tiền đề cho sự ra đời của Bitcoin và thị trường tiền mã hóa (Crypto). Đây có thể coi là bong bóng "thuần khiết" nhất trong lịch sử, bởi phần lớn giá trị của các đồng tiền số (trừ Bitcoin và một số ít dự án nền tảng) hoàn toàn dựa trên niềm tin và sự đồng thuận của đám đông, không có dòng tiền hay tài sản vật lý đảm bảo.

Những cơn sốt ICO (phát hành tiền số lần đầu) năm 2017 hay cơn điên cuồng với NFT (tài sản không thể thay thế) năm 2021 – nơi một bức ảnh kỹ thuật số hình con khỉ có thể bán với giá hàng triệu đô la – mang đậm màu sắc của hội chứng hoa Tulip thế kỷ 17, nhưng diễn ra với tốc độ của ánh sáng nhờ mạng xã hội và các ứng dụng giao dịch trên điện thoại.

Gần đây hơn, sự bùng nổ của Trí tuệ nhân tạo (AI) tạo sinh từ cuối năm 2022 đang đặt ra câu hỏi liệu chúng ta có đang bước vào một bong bóng công nghệ mới hay không. Cổ phiếu của các công ty sản xuất chip và phát triển mô hình AI tăng dựng đứng, gợi nhớ lại thời kỳ Dot-com. Các tập đoàn công nghệ đang đổ hàng trăm tỷ đô la vào việc xây dựng các trung tâm dữ liệu và mua sắm phần cứng với niềm tin rằng AI sẽ thay đổi tất cả.

Dù tiềm năng của AI là không thể phủ nhận và có cơ sở thực tế hơn nhiều so với các đồng tiền ảo rác, nhưng lịch sử cho thấy, ngay cả một cuộc cách mạng công nghệ thực sự (như đường sắt hay internet) cũng thường đi kèm với một bong bóng đầu tư quá mức trong giai đoạn đầu, dẫn đến sự đào thải khốc liệt trước khi thị trường ổn định.

Điểm khác biệt lớn nhất của các bong bóng trong kỷ nguyên số là sự tham gia của các thuật toán và trí tuệ nhân tạo trong chính quá trình giao dịch. Các bot giao dịch tự động, các hội nhóm hô hào trên mạng xã hội và khả năng tiếp cận thị trường tức thì của nhà đầu tư cá nhân khiến biên độ dao động giá trở nên cực đoan. Bong bóng hình thành nhanh hơn, phình to hơn và khi vỡ cũng gây sốc nhanh hơn. Chúng ta đang sống trong thời đại mà một dòng tweet của một tỷ phú hay một tin đồn thất thiệt lan truyền trên mạng xã hội có thể thổi bay hoặc tạo ra hàng tỷ đô la giá trị vốn hóa chỉ trong vài phút.

Lời cảnh báo cho tương lai: Bong bóng tiếp theo sẽ mang hình hài gì?

Nhìn lại lịch sử từ thế kỷ 17 đến nay, có thể khẳng định một điều chắc chắn: Bong bóng tài chính là một đặc tính, không phải là một lỗi (bug), của hệ thống kinh tế thị trường và tâm lý con người. Chừng nào con người còn bị chi phối bởi lòng tham và nỗi sợ hãi, chừng nào chúng ta còn muốn làm giàu nhanh chóng mà không cần lao động tương xứng, thì chừng đó bong bóng sẽ còn xuất hiện.

Bong bóng tiếp theo sẽ không giống hệt những gì đã qua. Nó có thể không đến từ cổ phiếu hay bất động sản, mà có thể đến từ những thị trường mới nổi như tín chỉ carbon, tài sản trong vũ trụ ảo, hay một loại công cụ tài chính phái sinh dựa trên dữ liệu cá nhân. Nó sẽ được ngụy trang dưới những danh xưng mỹ miều như "sự đổi mới", "mô hình kinh tế chia sẻ mới" hay "công nghệ phá vỡ". Những chuyên gia sẽ lại xuất hiện trên truyền hình để nói rằng "lần này sẽ khác", rằng các chỉ số định giá cũ không còn áp dụng được nữa.

Nhưng nhà đầu tư thông thái cần nhớ rằng, quy luật trọng lực của tài chính là bất biến: Giá cả cuối cùng sẽ phải quay về với giá trị thực. Sự hưng phấn có thể kéo dài nhiều năm, làm giàu cho những người nhanh chân, nhưng chiếc ghế trong trò chơi âm nhạc này luôn ít hơn số người chơi. Khi nhạc dừng, ai sẽ là người còn chỗ ngồi, và ai sẽ là người trắng tay?

Lịch sử không lặp lại nguyên văn, nhưng nó luôn gieo vần. Và vần điệu của sự sụp đổ thì luôn nghe rất giống nhau: bắt đầu bằng sự hân hoan tột độ và kết thúc bằng sự im lặng đến tê người của những tài khoản rỗng tuếch. Cách duy nhất để tự bảo vệ mình không phải là đứng ngoài thị trường, mà là giữ một cái đầu lạnh, luôn hoài nghi trước những lời hứa về lợi nhuận phi thường và không bao giờ đánh cược tương lai của mình vào những gì mình không thực sự thấu hiểu.

Bùi Tú

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/ky-nguyen-so-va-nhung-bong-bong-tai-chinh-tu-con-sot-ai-242565.html