Đền Trần cùng chùa Phổ Minh là cụm di tích tiêu biểu, có giá trị đặc biệt quan trọng trong hệ thống di sản văn hóa thời Trần ở Nam Định cũ (nay là Ninh Bình) và cả nước. Năm 2012, Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng đây là di tích quốc gia đặc biệt, và hai năm sau, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa Lễ hội Đền Trần Nam Định vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Những danh hiệu ấy không chỉ khẳng định giá trị lịch sử – văn hóa – tín ngưỡng của vùng đất nhà Trần mà còn là niềm tự hào của người dân nơi đây.
Những ngày tháng Tám âm lịch, khi tiết trời chớm thu, dòng người hành hương lại nô nức trở về Đền Trần để dự lễ giỗ Đức Thánh Trần - vị anh hùng dân tộc được nhân dân tôn kính như một vị thánh. Dù năm nay thời tiết mưa lũ ảnh hưởng phần nào đến việc đi lại, nhưng hàng nghìn người dân và du khách vẫn thành tâm về dự lễ. Trong tiếng chuông chùa Phổ Minh ngân vang, khói hương bảng lảng, người người dâng lễ tưởng nhớ công đức các vị vua và tướng lĩnh triều Trần - những người đã làm nên ba lần chiến thắng quân Nguyên Mông, bảo vệ độc lập dân tộc.
Ông Ngô Thành Trung, quê gốc huyện Ý Yên (Nam Định), nay sống tại xã Vạn Thắng, Ninh Bình
Ông Ngô Thành Trung, quê gốc huyện Ý Yên (Nam Định), nay sống tại xã Vạn Thắng, Ninh Bình, xúc động nói: “Tôi sinh ra ở mảnh đất nhà Trần, năm nào cũng về thắp hương ngày giỗ Đức Thánh. Lễ hội năm nay có phần trầm hơn do mưa bão, nhưng lòng người thì vẫn hướng về nguồn cội. Mỗi lần đến đây, tôi chỉ mong được dâng một nén tâm nhang, tự nhắc mình và con cháu phải gìn giữ truyền thống, sống sao cho xứng đáng với cha ông”.
Nếu như trước kia, lễ hội Đền Trần nổi bật với phần lễ linh thiêng và phần hội náo nhiệt thì năm nay, điểm nhấn đặc biệt chính là mâm cỗ truyền thống dâng Đức Thánh Trần, do các nghệ nhân ẩm thực của ba tỉnh cùng chung tay thực hiện. Hơn một trăm đầu bếp và nghệ nhân đã quy tụ về Thiên Trường, mang theo sản vật đặc trưng quê hương để làm nên những mâm cỗ trọn vị.
Bà Lê Thị Thiết, Chủ tịch Hiệp hội văn hóa Ẩm thực tỉnh Ninh Bình, cho biết: “Chúng tôi mong muốn khôi phục và tôn vinh tinh hoa ẩm thực vùng đồng bằng sông Hồng. Mâm cỗ dâng Đức Thánh Trần không chỉ là biểu tượng tâm linh mà còn thể hiện sự phong phú của sản vật quê hương. Từ cá nướng, chuối om đậu, nem Ninh Lộc đến cá úp chậu, món không thể thiếu trong mọi mâm cỗ người Nam Định - tất cả đều được chế biến bằng tâm nghề và lòng thành kính”.
Gần 40 đầu bếp đã thức trắng đêm để nướng cá, gói nem, bày cỗ. Mỗi người một tay, một sở trường, cùng nhau tạo nên mâm cỗ công phu, đậm đà hương vị dân gian. Trong hàng chục món ăn, chả rươi vỏ quýt được xem là linh hồn của mâm cỗ - món đặc sản độc đáo chỉ có ở vùng Thiên Trường, gắn với những câu chuyện lịch sử từ thời nhà Trần. Trong “Đại Việt sử ký toàn thư” từng chép chuyện vua Trần khuyên các quan hòa thuận với nhau qua hình ảnh “con dê bỏ quýt”, từ đó món chả rươi quýt trở thành biểu trưng cho tinh thần đoàn kết, vị tha và nhân nghĩa của người xưa.
Ông Nguyễn Văn Thư, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Nam Định
Ông Nguyễn Văn Thư, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Nam Định, lý giải: “Trong văn hóa dân tộc, việc dâng sản vật lên vua - hay còn gọi là ‘kiến vua’ - không chỉ để tri ân công lao của bậc minh quân mà còn thể hiện sự trù phú của quê hương. Mâm cỗ dâng Đức Thánh Trần hôm nay chính là tiếp nối tinh thần ấy. Mỗi món ăn là một câu chuyện về đất và người vùng Thiên Trường, vừa là thổ sản, vừa là ký ức văn hóa được truyền từ đời này sang đời khác”.
Không chỉ là nghi lễ tưởng niệm, lễ hội Đền Trần còn là dịp để tôn vinh, quảng bá giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của vùng đất nhà Trần. Việc kết hợp ẩm thực truyền thống với du lịch tâm linh đang mở ra hướng đi mới - vừa gìn giữ bản sắc, vừa tạo sức hút cho du khách khi đến với Ninh Bình - trung tâm của không gian văn hóa Trần.
Màn múa lân, rồng cùng với nhiều hoạt động lễ hội như rước kiệu, rước cỗ, dâng lễ .., thu hút hàng ngàn du khách thập phương và nhân dân
Đại diện Hiệp hội Văn hóa Ẩm thực Việt Nam chia sẻ: “Khi ẩm thực được kết hợp cùng di sản và lễ hội, đó sẽ là chuỗi trải nghiệm hấp dẫn, giúp mọi người hiểu hơn về lịch sử và con người vùng đất Trần. Dù còn nhiều khó khăn, nhưng đây là niềm tự hào chung của những người con ba tỉnh khi được cùng nhau quy tụ về nơi hội tụ giá trị văn hóa và lịch sử dân tộc”.
Hình ảnh mâm cỗ dâng thánh được các nghệ nhân trưng bày trang trọng trước cửa đền Trung Hoa
Hương trầm vẫn lan tỏa, tiếng trống hội vẫn vang giữa không gian linh thiêng. Trong ánh sáng mờ ảo của hàng nghìn ngọn nến, người dân lặng lẽ dâng lễ, gửi gắm tấm lòng thành kính đến Đức Thánh Trần - biểu tượng cho sức mạnh, trí tuệ và lòng yêu nước của dân tộc Việt Nam.
Lễ hội Đền Trần hôm nay không chỉ là hành trình tri ân bậc anh hùng dân tộc, mà còn là dịp để lan tỏa tình yêu quê hương, góp phần gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong dòng chảy hiện đại - để mỗi mùa lễ hội, hương quê Thiên Trường vẫn nồng nàn, thấm đẫm trong lòng người Việt.
Vân Hồng - CTVTrần Hồng/VOV.VN