Mưa lũ 'ai cũng đúng, nhưng lũ vẫn về và thiệt hại vẫn xảy ra'

3 giờ trướcBài gốc

Mưa lớn cực đoan tăng nhưng ngập nặng có cả yếu tố nhân tai

Đánh giá về tình hình mưa lũ xảy ra nghiêm trọng ở miền Trung vừa qua, TS Tô Văn Trường, chuyên gia độc lập về môi trường và tài nguyên nước cho rằng: "Xu hướng mưa lớn cực đoan gia tăng là điều không còn tranh cãi. Tuy nhiên, mức độ thiệt hại của nhiều địa phương không chỉ đến từ thiên tai thuần túy, mà còn chịu tác động đáng kể từ những yếu tố do chính con người tạo ra như phá rừng, san lấp hồ ao, lấn chiếm dòng chảy, bê tông hóa quá mức, vận hành hồ chứa thiếu linh hoạt và hệ thống thoát nước lạc hậu....Cần xác định mức độ của thiên tai và nhân tai trong từng trận ngập. Dù khó có con số tuyệt đối nhưng việc đánh giá định lượng là cần thiết để xác định các giải pháp sát thực tiễn, đặc biệt là khắc phục phần nhân tai, phần mà con người có thể chủ động điều chỉnh. Việc này có thể thực hiện bằng điều kiện khoa học công nghệ kỹ thuật hiện nay thông qua các mô hình mô phỏng".

TS Tô Văn Trường, chuyên gia độc lập về môi trường và tài nguyên nước

Theo chuyên gia, Việt Nam nên tham khảo kinh nghiệm các nước trong phòng chống mưa lũ, ngập lụt. Hà Lan có nhiều diện tích thấp dưới mực nước biển đã kiểm soát ngập bằng hệ thống đê, cống và hồ chứa phức hợp, quy hoạch theo kịch bản biến đổi khí hậu, áp dụng “đất dành cho nước” để điều tiết lũ, buộc các công trình lấn chiếm dòng chảy phải tháo dỡ. Nhật Bản tập trung vào hệ thống kênh điều tiết, hồ chứa đa mục tiêu, cơ chế cảnh báo sớm và cơ chế sơ tán được thực hiện nghiêm ngặt. Singapore quản lý nước theo hướng tổng thể, kết hợp nước mưa, nước mặt và tái sử dụng nước, hạ tầng thoát nước hiện đại, hồ điều hòa đa chức năng, kết hợp dữ liệu số và giám sát liên tục. Trung Quốc thực hiện mô hình “đô thị bọt biển”, kết hợp kỹ thuật và giải pháp thiên nhiên, bao gồm hồ điều hòa, đường thoát nước mặt, thảm thực vật giữ nước giúp giảm ngập tới 30-40%.

"Quản lý khoa học, quy hoạch thông minh, hạ tầng thích ứng và kỷ luật cao giúp giảm rủi ro đáng kể. Quy hoạch đô thị theo tư duy tôn trọng nước, chuyển từ tư duy trị thủy sang tư duy sống chung với nước. Đô thị phải có hồ điều hòa, vùng trũng chứa nước tạm thời, kênh rạch thông suốt, không gian thoát nước mở. Những mô hình đô thị bọt biển ở Trung Quốc hay dòng sông sống ở Hàn Quốc cho thấy giải pháp tự nhiên - kỹ thuật kết hợp có thể giảm ngập tới 30-40%. Đặc biệt, không san lấp hồ ao, không biến đất trũng thành đất dự án. Cần ngăn chặn phá rừng và khôi phục rừng đầu nguồn, rà soát toàn diện hệ thống thoát nước và nâng cấp theo chuẩn mới. Mỗi đô thị phải có bản đồ ngập rõ ràng, cập nhật theo thời gian thực, xử lý dứt điểm tình trạng lấn chiếm sông, suối, kênh rạch. Bên cạnh đó, cần kiểm soát khai thác nước ngầm để giảm sụt lún, đồng thời hiện đại hóa dự báo khí tượng - thủy văn và vận hành hồ chứa. Các mô hình thời tiết số, radar mưa, dữ liệu vệ tinh và hệ thống phân tích theo thời gian thực cần được đầu tư mạnh. Ngành Khí tượng thủy văn cần được quan tâm trong điều hành phòng chống thiên tai. Vận hành hồ chứa cũng phải chuyển từ cơ chế xả theo quy định cứng sang vận hành theo kịch bản dự báo linh hoạt", TS Tô Văn Trường đề xuất.

Cùng với đó là thiết lập cơ chế điều phối liên ngành thống nhất. Ngập lụt không phải vấn đề của riêng một ngành. Vì vậy, cần có một trung tâm điều hành tích hợp dữ liệu khí tượng - thủy văn - đô thị - giao thông - nông nghiệp. Một bản đồ - một dữ liệu - một chỉ huy phải trở thành nguyên tắc trong điều hành. Tránh được sự chồng chéo, mạnh ai nấy làm.

Mưa lũ lịch sử không chỉ do thiên nhiên – thủy điện “ai cũng đúng” mới là nguy hiểm

Theo GS.TS Nguyễn Quốc Dũng – Phó Chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, nguyên nhân thiên tai là điều không thể tránh, nhưng vấn đề nằm ở chỗ quy trình vận hành và bộ máy tư vấn hiện nay thiếu chuyên môn, dẫn đến tình trạng “ai cũng đúng, nhưng lũ vẫn về và thiệt hại vẫn xảy ra”.

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng chỉ ra nghịch lý, chủ hồ thủy điện khẳng định vận hành đúng quy trình, Ban chỉ huy phòng chống thiên tai cũng nói ra lệnh xả đúng, nhưng quy trình là do con người xây dựng và không ai chịu trách nhiệm tư vấn khi trời còn nắng, lũ chưa đến.

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng – Phó Chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam

“Khi mưa chưa xuất hiện, ai sẽ dám khẳng định ba ngày nữa sẽ có lũ cực lớn để ra lệnh xả sớm?”. Với một hồ chứa có thể xử lý kịp, nhưng khi lưu vực có nhiều hồ xếp tầng, bài toán điều tiết trở nên vô cùng phức tạp. Điểm yếu mấu chốt, nằm ở thiếu đội ngũ tư vấn chuyên nghiệp cấp tỉnh. Hiện các địa phương chủ yếu dựa vào Sở Nông nghiệp hoặc Sở Công thương – nơi không có chuyên gia thủy văn, thủy lực, mô hình tính toán để đưa ra dự báo vận hành theo thời gian thực. Đài khí tượng chỉ dự báo mưa, nhưng lũ về hồ lúc nào, lưu lượng bao nhiêu, hồ nào xả trước, xả bao nhiêu để dân kịp sơ tán, không ai tính được nếu không có mô hình số”, GS.TS Nguyễn Quốc Dũng nhấn mạnh.

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng khuyến nghị thay đổi mô hình quản trị: “Nếu chưa lập được cơ quan thủy văn tại địa phương, thì phải xã hội hóa dự báo, thuê dịch vụ tư vấn vận hành hồ. Không làm được thì đi thuê, tư duy này phải được chấp nhận".

Nhiều quốc gia có văn phòng thủy văn trực 24/24 trong mùa lũ. Việt Nam có thể tham khảo theo, hoặc thuê đơn vị tư vấn độc lập, để quyết định không dựa vào cảm tính mà dựa trên mô hình khoa học.

“Mua dung tích phòng lũ, giải pháp để xóa mâu thuẫn giữa phát điện và chống lũ. Một trong những điểm nghẽn lớn nhất là xung đột lợi ích kinh tế. Nếu xả sớm theo dự báo nhưng mưa không đến, thủy điện sẽ mất nước, giảm phát điện, thậm chí chịu phạt do thiếu sản lượng như trường hợp Hòa Bình năm 2022. Nếu Nhà nước yêu cầu xả sớm để chống lũ, phải dùng Quỹ phòng chống thiên tai bù cho phần sản lượng bị mất. Đây chính là mô hình mua dung tích phòng lũ, đã được đề cập từ hơn 10 năm trước nhưng chưa được thực thi. Đến hiện tại giải pháp này không còn là đề xuất, mà đã trở thành yêu cầu cấp bách", GS.TS Nguyễn Quốc Dũng để xuất.

Quy trình vận hành vẫn còn lỗ hổng, nguy cơ lũ chồng lũ còn tiếp diễn

Theo GS.TS Nguyễn Quốc Dũng, dù Quy trình 740/2019 đã được điều chỉnh thành 922/2025 sau sự cố Thác Bà, nhưng vẫn chỉ mang tính "tiền kiểm" và chưa tích hợp bản đồ ngập hạ du – vốn là công cụ bắt buộc ở nhiều nước. Hiện trong hơn 30 hồ thuộc Bộ Công thương và nhiều hồ do chủ tịch tỉnh quyết định vận hành, chưa có bộ phận tham mưu chuyên sâu, chưa có mô hình tính toán lũ theo kịch bản, chưa có hệ thống dữ liệu, nền tảng cần thiết để ra quyết định chính xác theo thời gian thực.

Mưa lũ gây ngập úng nghiêm trọng ở miền Trung

“Khi hồ tích đầy cuối mùa, dung tích đón lũ chỉ còn 10%, nếu mưa lớn bất ngờ kéo đến thì mọi chỉ đạo đều rơi vào thế bị động. Vì vậy, không thể mãi xử lý thiên tai bằng kinh nghiệm, cần hệ thống vận hành mới, lâu dài như: Xây dựng cơ chế tư vấn vận hành hồ ở cấp tỉnh, hoặc cho phép thuê dịch vụ dự báo – mô hình hóa lũ; triển khai chính sách mua dung tích phòng lũ để hài hòa lợi ích thủy điện – an toàn dân sinh; phát triển hệ thống mô hình số, AI, dữ liệu vận hành hồ theo thời gian thực. Thiên tai là bất khả kháng, nhưng tổn thất lớn hay nhỏ phụ thuộc vào cách chúng ta ứng phó. Đã đến lúc Việt Nam cần một tư duy vận hành hồ mới, khoa học hơn, chủ động hơn và nhân văn hơn", GS.TS Nguyễn Quốc Dũng nhấn mạnh.

Văn Ngân/VOV.VN

Nguồn VOV : https://vov.vn/xa-hoi/mua-lu-ai-cung-dung-nhung-lu-van-ve-va-thiet-hai-van-xay-ra-post1249277.vov