Muốn 'hồi sinh' sông Tô Lịch, phải trả lại dòng chảy môi trường

4 giờ trướcBài gốc

Từ nhiều năm nay, TP. Hà Nội luôn loay hoay đi tìm giải pháp xử lý ô nhiễm sông hồ đô thị, trong đó có sông Tô Lịch. Nhiều dự án đã được thực hiện nhằm hồi sinh sông Tô Lịch, nhưng đến nay vẫn chưa khôi phục được dòng chảy và chất lượng nước cho con sông. Trước chủ trương triển khai bổ cập nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương vào sông Tô Lịch, nhiều ý kiến bày tỏ lo ngại đây chỉ là biện pháp pha loãng nước thải với nước sông, mang tính chất tình thế và tốn kém.

Xoay quanh vấn đề này, Người Đô Thị đã có cuộc trao đổi cởi mở với GS-TS. Trần Đức Hạ, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu cấp thoát nước và Môi trường – Hội Cấp Thoát nước Việt Nam. Vị chuyên gia cho rằng phương án bổ cập nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương vào sông Tô Lịch là một giải pháp đầu tư hợp lý trong giai đoạn này. Dù vậy, thành phố cũng cần tiếp tục tính đến những phương án căn cơ, mang tính chiến lược với tầm nhìn dài hạn để phục hồi lại các dòng sông nội đô của thành phố Hà Nội.

GS-TS. Trần Đức Hạ, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu cấp thoát nước và Môi trường – Hội Cấp Thoát nước Việt Nam.

Lời giải mới cho câu hỏi “nước sạch phải lấy từ đâu?”

Từ góc nhìn chuyên môn về cấp thoát nước và môi trường, ông đánh giá như thế nào về phương án bổ cập nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương vào sông Tô Lịch so với phương án cũ là lấy nước sông Hồng tại vị trí cầu Nhật Tân chạy dọc đường Võ Chí Công, đối với việc đảm bảo chất lượng nguồn nước và duy trì dòng chảy ổn định?

GS-TS. Trần Đức Hạ: Sông Tô Lịch cũng giống như sông Lừ, sông Sét, sông Kim Ngưu và các sông nội đô khác của Hà Nội, có chức năng thoát nước mưa, tạo cảnh quan sinh thái và điều hòa vi khí hậu cho đô thị. Các sông đều cần phải tách nước thải để xử lý đảm bảo quy chuẩn môi trường.

Ngoài ra, để có được dòng chảy môi trường, cần phải được bổ cập nước sạch cho sông về mùa khô. Việc phục hồi dòng chảy này đồng thời tạo điều kiện để khai thác tài nguyên nước sông cho mục đích phát triển kinh tế xã hội của thành phố. Vì vậy, bổ cập nước sạch cho sông là nhiệm vụ vô cùng quan trọng.

Tuy nhiên, tôi cũng xin nhấn mạnh lại một lần nữa, bổ cập nước sông cũng chỉ là bước thứ ba trong quy trình năm bước phục hồi dòng chảy các sông nội đô. Trong đó, khâu đầu tiên thành phố cần thực hiện là thu gom nước thải và xử lý nước thải, đảm bảo theo quy chuẩn môi trường. Và bước thứ hai là làm sạch rác thải, bùn cặn,… tích tụ nhiều năm dưới lòng sông.

Quy hoạch thoát nước Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt theo Quyết định 725/2013/QĐ-TTg ngày 10.5.2013 (Quy hoạch 725) đã nêu rõ, sau khi thu gom nước thải thì cần thiết phải bổ cập nước lại cho sông, đặc biệt là đối với sông Tô Lịch, nằm trong lưu vực S2 của dự án thoát nước Hà Nội.

Hướng tuyến đường dẫn nước từ sông Hồng đến sông Tô Lịch (đoạn đường đỏ) thay thế cho phương án lấy nước sông Hồng bổ cập cho sông Tô Lịch theo dọc đường Võ Chí Công. Dự án có tổng chiều dài 7,73 km, được chia thành 9 đoạn; trong đó 3,47 km là kênh xây dựng mới và 4,3 km là kênh đã xây dựng cần cải tạo hoặc đã được phê duyệt.

Hiện nay, phần lớn lượng nước thải xả ra sông Tô Lịch đã được thu gom đưa về nhà máy xử lý nước thải Yên Xá để xử lý. Một lượng nhỏ nước thải phân tán dọc bờ sông cũng đã có phương án thu gom để xử lý tại chỗ. Công ty thoát nước Hà Nội cũng đã tiến hành nạo vét bùn cặn lắng đọng dưới đáy sông, do đó nhiệm vụ tiếp theo là phải bổ cập nước sạch lại cho sông về mùa khô. Vậy câu hỏi đặt ra là nước sạch phải lấy từ đâu?

Chúng ta đều biết rằng lượng nước tại Hồ Tây là có hạn, cho nên thay vào đó cần lấy từ sông Hồng để bổ cập cho sông Tô Lịch. Vào năm 2024, Sở Xây dựng Hà Nội đã đề xuất phương án dẫn nước sông Hồng lấy từ hạ lưu cầu Nhật Tân chảy dọc theo tuyến đường Võ Chí Công để bổ cấp nước một phần cho Hồ Tây và một phần cho sông Tô Lịch. Với phương án này, tuyến đường dẫn nước tương đối ngắn, thế nhưng lại cần có trạm bơm riêng để đưa nước sông Hồng qua đê.

Ngoài ra, dọc theo tuyến đường Võ Chí Công hiện nay, các đô thị cũng đã hình thành nên khó thi công lắp đặt đường ống dẫn nước lớn. Theo tính toán, tuyến ống này chỉ đảm bảo lưu lượng nước bổ cập cho sông Tô Lịch khoảng 3m3/s. Con số này hoàn toàn không đảm bảo được lưu lượng nước theo yêu cầu tối thiểu trong Quy hoạch 725 là 5m3/s.

Dự án cải tạo kênh Thụy Phương, xây dựng trục kết nối, phục hồi, chống suy thoái, tạo dòng chảy liên tục cho các sông Tích, Đáy, Nhuệ và Tô Lịch, được kỳ vọng tạo dòng chảy sinh thái ổn định cho sông Tô Lịch trong mùa khô. Ảnh: TTXVN

Tuyến kênh Thụy Phương (trong ảnh: Cống Liên Mạc xây dựng từ năm 1937) dài khoảng 7km dự kiến vừa đảm nhiệm chức năng dẫn nước sạch, vừa tăng năng lực thoát nước mưa cho khu vực phía tây thành phố, giảm nguy cơ úng ngập đô thị. Ảnh: TTXVN

Bên cạnh đó, theo quan điểm của giới khoa học chúng tôi, sau này không chỉ sông Tô Lịch, mà các con sông nội đô như: Lừ, Sét và Kim Ngưu cũng đều cần được bổ cập nước sạch. Do đó, phương án dẫn nước dọc theo đường Võ Chí Công là chưa thể đảm bảo được dòng chảy sinh thái, cũng như mực nước cần thiết để tạo cảnh quan cho sông. Để giải quyết vấn đề này, đập dâng cầu Quang đã được xây dựng với mục đích nhằm giữ nước lại, thế nhưng vô hình chung đập dâng lại cản trở chức năng tiêu thoát nước của dòng sông về mùa mưa.

Từ thực tiễn Hà Nội ngập sâu cũng như sông Tô Lịch dâng cao sau những trận mưa gây ra bởi hoàn lưu bão thời gian qua, theo ông, các phương án dẫn nước và bổ cập liệu sẽ có hiệu quả như thế nào?

Trong hai trận mưa lớn hồi tháng 9 và tháng 10 vừa qua, chúng ta đã chứng kiến dòng chảy sông Tô Lịch đã bị cản trở do hai nguyên nhân chính, trong đó một là đập dâng cầu Quang, và hai là đường dẫn nước từ Hồ Tây sang sông Tô Lịch đầu cống Bưởi. Đó là những bất cập, vì vậy yêu cầu thực tiễn đặt ra cho thành phố là phải tìm kiếm phương án đưa nước sạch từ sông Hồng bổ cập vào sông Tô Lịch theo hướng khác, vừa đảm bảo được lưu lượng nước cần thiết, vừa không tạo ra những “chướng ngại vật” cản trở thoát nước trên sông.

Nước sông Hồng được dẫn qua kênh Thụy Phương đến Phạm Văn Đồng, tới khu đô thị Tây Hồ Tây - vành đai 2,5 - đường Hoàng Quốc Việt ra sông Tô Lịch. Ảnh: TTXVN

Trước đây, trong Quy hoạch 725, thành phố từng nghĩ đến phương án đưa nước sông Hồng từ cống Chèm về, với trạm bơm Liên Mạc có công suất 170m3/s để tiêu thoát nước mưa từ sông Nhuệ ra sông Hồng về mùa mưa, và khoảng 120-140m3/s nước sông Hồng để cấp cho sông Nhuệ về mùa cạn, trong đó có một phần nước được đưa về sông Tô Lịch.

Tuy nhiên, do quá trình đô thị hóa, các khu đô thị mới hình thành, nhiều kênh mương bị cống hóa và lấn chiếm, đồng thời dự án trạm bơm Liên Mạc vẫn chưa thể triển khai, vì vậy vừa qua Hà Nội đã có phương án dẫn nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương để bổ cập nước cho sông Tô Lịch. Trạm bơm này là trạm bơm tưới trước đây phục vụ cho nông nghiệp, nằm cách cống Liên Mạc khoảng 200m về phía hạ lưu. Tuy nhiên, nhiều năm nay trạm bơm không hoạt động, nên có phần xuống cấp.

Chính vì vậy, theo phương án đề xuất, Hà Nội cần khôi phục lại trạm bơm Thụy Phương, đồng thời khôi phục lại tuyến dẫn nước từ đây về đầu sông Tô Lịch phía đầu phố Hoàng Quốc Việt. Chiều dài tuyến dẫn cần khôi phục vào khoảng 7km, trong đó 3km là tuyến kênh Thụy Phương cần cải tạo, và 4km chạy dọc theo tuyến đường vành đai 2,5 rồi đưa về phía đầu sông Tô Lịch.

Với phương án dẫn nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương vào sông Tô Lịch, Hà Nội có thể giải quyết được nhiều vấn đề trước mắt, bao gồm bổ cập nước, đảm bảo được dòng chảy sinh thái cho sông Tô Lịch với lưu lượng lên đến 5 – 6m3/s, đồng thời bổ cập được một phần nước nhằm duy trì cảnh quan cho Hồ Tây. Khi đó, để tránh cản trở dòng chảy về mùa mưa, rủi ro phú dưỡng do nước tù, tốn kém do vận hành công trình, thành phố có lẽ sẽ không cần thiết phải duy trì đập dâng cầu Quang.

Khắc phục hiện trạng sông Tô Lịch với dòng chảy yếu và nguy cơ nước tù cho thấy vì sao việc “làm cho nước động” được xem là điều kiện tiên quyết trong quá trình hồi sinh các sông nội đô Hà Nội. Ảnh: Võ Hải

Tôi đồng tình với những phân tích từ phía Sở Xây dựng Hà Nội. Có thể nói, phương án bổ cập nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương vào sông Tô Lịch là một giải pháp kỹ thuật hợp lý trong giai đoạn này. Dù vậy, thành phố cũng cần tiếp tục tính đến những phương án căn cơ mang tính chiến lược với tầm nhìn dài hạn, như lấy nước từ sông Đà để bổ cập cho sông Đáy, sông Tích, sông Nhuệ và sông Tô lịch.

Những bất cập cần được tính toán

Theo quan điểm của ông, việc bổ cập nước từ sông Hồng liệu có thực sự giải quyết được tận gốc vấn đề ô nhiễm sông Tô Lịch một cách bền vững, hay chỉ là biện pháp “pha loãng” nước thải mang tính chất tạm thời và tốn kém?

Như tôi được biết, Hà Nội trong trong giai đoạn này đang triển khai đồng loạt các dự án như cải tạo hệ thống thoát nước lưu vực S1, thu gom nước thải lưu vực S3 và Tây Hồ Tây,… Theo đó, thành phố sẽ thực hiện tách nước thải, ngăn nguồn nước này chảy vào sông Tô Lịch và mương Thụy Phương. Chỉ có nước sạch dẫn từ sông Hồng về và nước mưa vận chuyển trong đó. Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá đã tách, thu gom và xử lý 270.000m³/ngày nước thải của lưu vực S2, S3,… Các dự án này hoạt động tốt sẽ cải thiện một cách căn cơ tình trạng ô nhiễm nước tại sông Tô Lịch.

Tổng hòa các dự án đang được triển khai tại Thủ đô cho thấy rủi ro nước thải chảy vào sông Tô Lịch sẽ được loại bỏ. Và khi dòng sông chỉ có nước sạch, chúng ta sẽ không còn phải lo lắng về tình trạng “pha loãng nước thải” như nhiều ý kiến lo ngại hiện nay.

Việc thu gom toàn bộ 245 cửa xả trên sông Tô Lịch góp phần khắc phục tình trạng nước thải xả trực tiếp xuống sông Tô Lịch. Ảnh: Báo Lao Động

Tuy nhiên, tôi phải nói thêm rằng trên thực tế, vẫn tồn tại các điểm xả thải từ một số khu dân cư, nhà hàng,… dọc theo bên sông, lượng nước thải này vào khoảng 5.000 – 10.000m3/ngày. Thế nhưng, so với lưu lượng nước sạch 5m3/s được bổ cập vào sông Tô Lịch, khi được hòa loãng cùng với khả năng tự làm sạch của sông, các chất ô nhiễm sẽ được phân hủy và chuyển hóa, nên vấn đề tái ô nhiễm nước sông không đáng lo ngại.

Thành phố hiện cũng đã có những biện pháp xử lý nước thải tại nguồn đối với những nguồn không thu gom được, đảm bảo quy chuẩn môi trường trước trước khi xả vào sông Tô Lịch. Do đó, nếu tiếp tục quyết tâm kiểm soát chặt chẽ như vậy, rủi ro nước thải không thu gom được, hay chưa được xử lý xả vào sông Tô Lịch hoàn toàn có thể ngăn chặn.

Khi triển khai tính toán cải tạo lại trạm bơm Thụy Phương cần khảo sát lại chế độ thủy văn sông Hồng để đảm bảo phương án này đạt được hiệu quả, bởi mực nước sông trong những năm gần đây đã xuống rất thấp do các công trình thủy điện từ phía thượng nguồn, hoạt động khai thác cát thiếu kiểm soát,….

Phương án mới dự kiến hỗ trợ thoát nước, giảm úng ngập cho các khu đô thị phía tây như Ecohome, Resco và Nam Thăng Long. Giáo sư có thể phân tích rõ hơn về yêu cầu kỹ thuật để tuyến kênh Thụy Phương dài 7km vừa đảm bảo nhiệm vụ bổ cập nước sạch, vừa phát huy được vai trò thoát nước khi có mưa lớn, tránh xung đột về chức năng và nguy cơ đưa ngược nước thải vào nguồn bổ cập?

Phương án cải tạo trạm bơm và tuyến kênh Thụy Phương có một số vấn đề cần phải được tính đến. Với lưu lượng nước rất lớn, ít nhất là 5m3/s, được bổ cập nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương, đòi hỏi kích thước kênh mương và cống rất to. Khi thiết kế tính toán thủy lực, cần kiểm tra lại độ dốc, hướng dòng chảy, kích thước,… xem hệ thống mương cống hiện tại có đảm bảo được hoạt động vận chuyển so với yêu cầu đặt ra hay không?

Sông Tô Lịch có những thời khắc “trong veo” nhờ lượng nước bổ cập từ hồ Tây, nhưng rõ ràng đây chỉ là một giải pháp mang tính chất tạm thời bởi lượng nước hồ Tây là có hạn. Ảnh: Báo Lao Động

Nếu khôi phục, cải tạo lại tuyến kênh Thụy Phương, cũng như các tuyến cống dọc theo Vành đai 2,5, về mùa mưa các công trình này chắc chắn sẽ góp phần tăng cường năng lực thoát nước, giảm ngập úng cho các khu đô thị phía tây như Ecohome, Resco và Nam Thăng Long.

Từ bài học tách nước thải từ hệ thống cống chung trên sông Tô Lịch (lưu vực S2) khi thực hiện dự án thoát nước lưu vực Tả Nhuệ, Tây Tô Lịch, S3,… hoặc trong quá trình cải tạo kênh mương Thụy Phương để dẫn nước sạch từ sông Hồng bổ cập vào sông Tô Lịch, tôi cũng muốn đề cập đến việc cần thiết tìm kiếm, chuyên gia tư vấn và những công ty tư vấn có kinh nghiệm để quy hoạch và thiết kế hệ thống thoát nước riêng cũng như giếng tràn tách nước mưa và nước thải (giếng CSO) cho hợp lý để tránh những rủi ro mà nhiều người băn khoăn như trên.

Tạo dựng khung sinh thái cảnh quan bền vững

Với phương án mới này, chủ trương của thành phố là hình thành tuyến kênh cảnh quan đô thị đa chức năng kết hợp với thiết kế cảnh quan hai bên mương Thụy Phương, đồng thời khớp nối với kế hoạch xây dựng công viên hai bên sông Tô Lịch. Ông nhận định thế nào về sự tích hợp giữa hai dự án này, đặc biệt trong việc tạo cảnh quan đô thị bền vững và cải thiện hệ sinh thái sông?

Theo tôi biết, các đô thị ở hầu hết quốc gia trên thế giới đều rất tôn trọng không gian mặt nước. Thế nhưng, dù có lợi thế “trời cho” khi sở hữu hệ thống sông, hồ, kênh mương phong phú, trong quá trình đô thị hóa, ở Hà Nội nhiều ao hồ kênh mương bị lấn chiếm, cống hóa, san lấp... để làm đường, xây nhà cửa. Đơn cử như một phần sông Sét với nguồn sinh thủy là nước sạch từ hồ Bảy Mẫu, chạy qua một loạt các trường bao gồm Đại học Bách Khoa, Đại học Kinh tế Quốc dân, trường Đại học Xây dựng Hà Nội... bị cống hóa và trên bề mặt là đoạn đường Trần Đại Nghĩa. Điều này rất đáng tiếc khi không tận dụng khai thác được khung sinh thái cảnh quan ở một khu vực có nhiều trường đại học như vậy!

Phối cảnh cải tạo hai bên sông Tô Lịch cần không can thiệp vào mặt nước, ưu tiên khai thác cảnh quan bờ sông để hình thành khung sinh thái – văn hóa – giải trí bền vững cho đô thị. Ảnh: VOV

Việc cải tạo mương Thụy Phương, khôi phục dòng chảy sông Tô Lịch trong phương án này để từ đấy hình thành trở lại ra khung sinh thái cảnh quan đô thị sẽ góp phần khai thác lợi ích các tài nguyên nước này: du lịch, cảnh quan, thể thao,… thì đó là điều rất đáng mừng.

Dù vậy, tôi cũng muốn nhấn mạnh một lần nữa, sông Tô Lịch vẫn là con sông thoát nước, do đó chúng ta cần đảm bảo không gian mặt nước, dòng chảy sinh thái của sông. Cụ thể hơn, chúng ta không được can thiệp đến mặt nước của con sông, mà chỉ khai thác trên bờ, tận dụng cảnh quan tự nhiên dọc hai bên sông, qua đó phát huy được nguồn tài nguyên quý giá của Thủ đô, làm nổi bật lên ý nghĩa văn hóa, du lịch của dòng sông Tô Lịch.

Dựa trên tình hình thực tế cùng nhiều yếu tố như quỹ đất hẹp, mức độ đô thị hóa nhanh chóng và áp lực xả thải chưa được kiểm soát triệt để, theo ông, việc xây dựng công viên dọc tuyến sông Tô Lịch, biến nơi đây trở thành tuyến công viên – cảnh quan đặc trưng trong vòng 2-3 năm tới liệu có khả thi?

Sau khi được thu gom, xử lý nước thải và có đủ nước sạch, sông Tô Lịch sẽ có vận tốc dòng chảy khoảng 0,3 – 0,4m/s, và lưu lượng nước vào khoảng 5 m3/s. Tôi cho rằng khi đó phương án cải tạo môi trường cảnh quan sinh thái, xây dựng công viên dọc tuyến sông Tô Lịch cho người dân là hoàn toàn khả thi.

Chuyên gia cho rằng việc hồi sinh sông Tô Lịch không chỉ là bổ cập nước, mà là một chuỗi giải pháp đồng bộ: tách nước thải, làm sạch lòng sông và duy trì dòng chảy sinh thái lâu dài. Ảnh: TTXVN

Từ kinh nghiệm cải thiện và khôi phục môi trường nước các sông nội đô, tôi muốn nhấn mạnh sông phải “động”, nước sông phải sạch, đảm bảo được dòng chảy, chứ không thể chỉ phụ thuộc vào các đập dâng giữ nước để thực hiện kế hoạch này.

Nhìn về dài hạn, theo ông, Hà Nội cần ưu tiên thực hiện những biện pháp kỹ thuật nền tảng nào ngoài việc bổ cập nước để đảm bảo sông Tô Lịch được hồi sinh triệt để, đúng với vai trò lịch sử và mục tiêu phát triển bền vững của đô thị?

Nhìn từ góc độ chuyên môn, tôi luôn cho rằng để giải quyết vấn đề môi trường nước tại các con sông nội đô nói chung, và sông Tô Lịch nói riêng, cũng như vấn đề thoát nước đô thị, Hà Nội cần các giải pháp đồng bộ. Từ trước đến nay, chúng ta luôn giữ tư duy “có kinh phí đến đâu làm đến đó”, “áo rách chỗ nào vá chỗ đấy”,... Rõ ràng cách làm này không hiệu quả.

Phương án bổ cập nước từ sông Hồng qua trạm bơm Thụy Phương vào sông Tô Lịch hiện vẫn là giải pháp tình thế, không nằm trong quy hoạch thoát nước của Thủ đô. Với một loạt các dự án như hiện nay, bao gồm dự án cải tạo lưu vực S2, S3, khu vực Tây Hồ Tây, dự án thoát nước Tả Nhuệ,… thành phố nên đầu tư kinh phí thực hiện tổng thể các dự án lớn, đảm bảo liên kết chặt chẽ với nhau, để giải quyết được tốt nhất mục tiêu phát triển đô thị bền vững.

Ngọc Phạm thực hiện

Nguồn Người Đô Thị : https://nguoidothi.net.vn/muon-hoi-sinh-song-to-lich-phai-tra-lai-dong-chay-moi-truong-51108.html