Mỹ thoái lui, ai đang đứng ra gánh trọng trách khí hậu toàn cầu?

4 giờ trướcBài gốc

Trong bối cảnh Mỹ rút lui khỏi nhiều cam kết quốc tế, EU – Trung Quốc đang nổi lên như lực lượng duy nhất có khả năng định hình quỹ đạo khí hậu thế giới. Nguồn: European Union.

Tại diễn đàn, khi 121 quốc gia, từ Trung Quốc, EU, cho tới các đảo quốc nhỏ dễ tổn thương bởi biến đổi khí hậu, đồng loạt nộp hoặc nâng cấp Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC), thì Mỹ là một trong số rất ít nước đứng ngoài. Tổng thống Donald Trump không đưa ra cam kết giảm phát thải mới, mà ngược lại, dùng bài phát biểu tại Đại hội đồng Liên hợp quốc để quảng bá dầu khí Mỹ và gọi năng lượng tái tạo là “trò lừa đảo xanh”.

Mỹ thoái lui đúng lúc thế giới cần hành động mạnh mẽ nhất. Nếu Trung Quốc và EU đạt được thỏa thuận nâng cao mục tiêu khí hậu chung thì các nước khác sẽ có cơ sở để noi theo, khởi xướng một làn sóng hành động khí hậu mới trong thời kỳ “phi Mỹ”.

Cố vấn chính sách tại tổ chức nghiên cứu môi trường E3G (Berlin), Jennifer Tollmann cho rằng việc liên kết giữa Trung Quốc- nước phát thải lớn nhất và châu Âu- khu vực đã tiên phong hướng tới trung hòa carbon - có thể tạo ra sức mạnh mang tính quyết định cho quỹ đạo khí hậu toàn cầu, theo Clean Energy Wire.

TRỤC KHÍ HẬU MỚI VÀ CƠ HỘI LÃNH ĐẠO

Tháng 7/2025, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen và Chủ tịch Hội đồng châu Âu António Costa đã hội đàm với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Thủ tướng Lý Cường tại Bắc Kinh trong hội nghị thượng đỉnh EU- Trung Quốc lần thứ 25, kỷ niệm 50 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai bên. Mặc dù nhiều vấn đề kinh tế và địa chính trị vẫn là trọng tâm nhưng biến đổi khí hậu nổi lên như ưu tiên hàng đầu, đánh dấu sự hình thành một trục khí hậu mới, trong đó EU và Trung Quốc sẽ phải gánh vác vai trò lãnh đạo trong bối cảnh Mỹ thoái lui.

Tuyên bố chung của hội nghị khẳng định quyết tâm dẫn dắt nỗ lực toàn cầu trong cắt giảm phát thải khí nhà kính, hướng tới COP30, đồng thời nhấn mạnh rằng “màu xanh là màu chủ đạo trong hợp tác EU – Trung Quốc”. Các cam kết cụ thể bao gồm: thúc đẩy chuyển dịch năng lượng công bằng, hỗ trợ các nước đang phát triển tiếp cận công nghệ xanh, và quan trọng nhất là nộp NDC cập nhật cho năm 2035, bao trùm tất cả các ngành kinh tế và khí nhà kính, phù hợp với mục tiêu của Thỏa thuận Paris.

Trung Quốc lần đầu công bố mục tiêu giảm tuyệt đối phát thải CO₂ toàn nền kinh tế năm 2035, ở mức 7–10% so với đỉnh phát thải.

TS.Thôi Hồng Kiện (Viện Nghiên cứu Quốc tế Trung Quốc) nhận định, theo Global Times: Trung Quốc và EU từ lâu đã duy trì một quan hệ hợp tác thân thiện và bền vững về biến đổi khí hậu, với cam kết chung xây dựng các mô hình phát triển xanh, chất lượng cao và ít carbon. Trong bối cảnh này, triển vọng hợp tác Trung Quốc- EU là rất rộng mở, khi hai bên vẫn có thể tiếp tục gặp nhau ở “giữa đường” trong những lĩnh vực trọng yếu như chuyển dịch năng lượng, hệ thống giao dịch phát thải carbon, nghiên cứu khoa học và đổi mới, tài chính xanh và các lĩnh vực liên quan khác.

Ngay cả khi Mỹ rút khỏi Thỏa thuận Paris dưới nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Donald Trump, Trung Quốc và EU vẫn duy trì hợp tác tích cực, đồng thời dẫn dắt định hướng hợp tác quốc tế về các vấn đề khí hậu. Về chuyển dịch năng lượng và kinh tế, mối quan hệ bổ sung về công nghệ và năng lực trong năng lượng sạch và nền kinh tế xanh cho phép hai bên chia sẻ mục tiêu chung, đồng thời mở ra không gian hợp tác rộng lớn. Trong ngành điện mặt trời, Trung Quốc đã xây dựng năng lực sản xuất dẫn đầu toàn cầu, trong khi EU sở hữu lợi thế độc đáo về công nghệ mới, ý tưởng sáng tạo và các biện pháp chính sách.

Về phát triển thị trường giao dịch khí thải carbon, từ năm 2017, Trung Quốc và EU đã khởi động dự án đối thoại và hợp tác thị trường carbon kéo dài ba năm, nhằm củng cố hợp tác song phương và hỗ trợ xây dựng năng lực thị trường carbon quốc gia. Hiện nay, khi Trung Quốc phát triển nền tảng giao dịch carbon lớn nhất thế giới, cả hai bên được kỳ vọng sẽ thúc đẩy quan hệ hợp tác sâu rộng hơn, tạo tiền đề cho những bước đi chiến lược trong nỗ lực giảm phát thải toàn cầu.

NHỮNG CAM KẾT MỚI TỪ DIỄN ĐÀN KHÍ HẬU 2025

Tại Diễn đàn Khí hậu Toàn cầu 2025, Trung Quốc và Liên minh châu Âu đều đưa ra những động thái mới liên quan tới NDC giai đoạn 2035, cho thấy tham vọng nhưng cũng thể hiện nhiều bất đồng. Trung Quốc lần đầu tiên công bố mục tiêu giảm tuyệt đối phát thải CO₂ toàn nền kinh tế cho năm 2035, ở mức 7–10% so với đỉnh phát thải, theo Reuters.

Đây được coi là bước ngoặt, bởi trước đó các NDC của Bắc Kinh thường chỉ giới hạn ở cường độ carbon (giảm lượng phát thải trên mỗi đơn vị GDP) hoặc tốc độ tăng, chứ không đưa ra con số giảm tuyệt đối. Tuy nhiên, giới chuyên gia và cả phía EU cho rằng cam kết này vẫn chưa đủ mạnh để giữ mục tiêu 1,5°C trong tầm tay.

Khí hậu và hợp tác thúc đẩy phát triển bền vững là một trong những ưu tiên trong quan hệ EU-Trung Quốc, theo khảo sát của European Parliamentary Research Service. Nguồn: China Observers.

Điểm gây tranh cãi lớn là khái niệm “từ đỉnh”: Trung Quốc chưa xác định rõ đỉnh phát thải ở mức nào và thời điểm nào. Nếu đỉnh phát thải rơi vào cuối thập kỷ 2020 hoặc ở mức cao, thì con số 7–10% sẽ không tạo ra khác biệt đáng kể. Với việc Trung Quốc hiện chiếm gần 30% tổng phát thải toàn cầu, khoảng mơ hồ này không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn là thước đo độ tin cậy của NDC mới, ảnh hưởng tới khả năng dẫn dắt chung với EU.

Trong khi đó, EU vẫn chưa chính thức chốt mục tiêu NDC 2035. Ủy ban châu Âu mới đưa ra một “tuyên bố ý định” với dải mục tiêu cắt giảm 66,25– 72,5% so với 1990 vào năm 2035 (ECFR). Đây là mức tham vọng cao hơn Trung Quốc đáng kể, nhưng lại vấp phải sự chia rẽ nội bộ giữa các quốc gia thành viên. Các nước Bắc Âu và Tây Âu ủng hộ mức trần cao (70%+) trong khi nhiều quốc gia Đông Âu còn phụ thuộc than đá cho rằng con số này thiếu thực tế và đe dọa tăng trưởng.

Việc EU chưa thống nhất đồng nghĩa với việc họ chưa thể tạo sức ép chính trị tối đa đối với Trung Quốc trong đàm phán song phương. Tuy nhiên, Brussels đã khẳng định rõ trong nghị trình Thượng đỉnh EU– Trung Quốc rằng họ muốn thúc đẩy Bắc Kinh công bố một NDC 2035 “tham vọng và minh bạch hơn”.

Nhìn tổng thể, Diễn đàn 2025 phản ánh sự dịch chuyển dần dần của cả hai phía về cam kết có thể đo lường, nhưng đồng thời cho thấy khoảng cách kỳ vọng giữa EU và Trung Quốc chưa được thu hẹp. Trung Quốc đã bước một bước quan trọng khi lần đầu đưa ra cam kết giảm tuyệt đối, cho thấy dấu hiệu sẵn sàng hội nhập sâu hơn vào cơ chế toàn cầu. Nhưng sự mơ hồ về thời điểm đạt đỉnh khiến EU nghi ngờ, đồng thời gia tăng áp lực ngoại giao yêu cầu Bắc Kinh “cụ thể hóa và tăng tốc”.

Về phía EU, sự thiếu đồng thuận nội bộ cũng làm giảm sức mạnh tập thể trong việc đàm phán, khiến họ khó duy trì vị thế “người dẫn dắt khí hậu” một cách tuyệt đối. Đây sẽ là nhân tố quyết định xem trục khí hậu EU – Trung Quốc có thể trở thành đầu tàu thực sự hay chỉ dừng lại ở mức biểu tượng.

TRÁCH NHIỆM LỊCH SỬ VÀ PHÉP THỬ VAI TRÒ CƯỜNG QUỐC

Theo dữ liệu mới nhất, EU và Trung Quốc hiện chiếm hơn 36% lượng phát thải toàn cầu, đồng thời kiểm soát khoảng 70% nền kinh tế xanh thế giới. Năng lượng sạch chiếm 30% tăng trưởng GDP của EU và 40% của Trung Quốc năm 2023, biến họ vừa là nguồn phát thải lớn, vừa là động lực quan trọng của chuyển dịch năng lượng toàn cầu.

Trong bối cảnh Mỹ rút khỏi Thỏa thuận Paris, NDC 2035 của EU và Trung Quốc sẽ trở thành thước đo then chốt cho việc giữ quỹ đạo 1,5°C. Nếu hai siêu cường này nộp kế hoạch tham vọng và khả tín, họ sẽ phát đi tín hiệu chính trị mạnh mẽ, khuyến khích các nền kinh tế G20 khác, từ Ấn Độ, Nhật Bản đến Brazil, nâng tầm cam kết khí hậu, theo Energy Tracker.

Tuy nhiên, con đường phía trước không hề bằng phẳng. Trung Quốc vẫn chưa đưa ra cam kết cụ thể về việc ngừng cấp phép các nhà máy nhiệt điện than- điểm then chốt quyết định mức độ tin cậy của bất kỳ lộ trình giảm phát thải nào.

Lượng phát thải CO2 tích lũy từ trước đến nay của Mỹ, EU và Trung Quốc từ nhiên liệu hóa thạch, xi măng...giai đoạn 1850-2024 (đơn vị tỷ tấn). Nguồn Carbon Brief.

Bà Kate Logan, Giám đốc Trung tâm Khí hậu Trung Quốc thuộc Viện Chính sách Xã hội châu Á (ASPI), nhận định: “Tuyên bố chung chỉ đặt ra nền tảng tối thiểu cho vai trò lãnh đạo, thiếu những cam kết rõ ràng về mức độ cắt giảm để giữ mục tiêu 1,5°C trong tầm tay”.

Bên cạnh đồng thuận về khí hậu, quan hệ EU – Trung Quốc vẫn tồn tại nhiều mâu thuẫn kinh tế và chính trị. Brussels lo ngại hàng hóa Trung Quốc giá rẻ, được trợ cấp, gây áp lực lên các ngành công nghiệp châu Âu. EU từng áp thuế lên tới 45% với xe điện Trung Quốc, trong khi Bắc Kinh đáp trả bằng hạn chế xuất khẩu khoáng sản chiến lược. Chủ tịch von der Leyen thừa nhận quan hệ EU – Trung Quốc đang ở “điểm bẻ cong”, cần “tái cân bằng” để đảm bảo lợi ích lâu dài.

Dẫu vậy, việc hai bên thống nhất thúc đẩy triển khai năng lượng tái tạo và mở rộng tiếp cận công nghệ xanh chất lượng cao cho các nước đang phát triển là tín hiệu tích cực. Nếu được thực hiện nghiêm túc, đây có thể là cú hích thay đổi cục diện chuyển dịch năng lượng toàn cầu, đồng thời chứng minh rằng lãnh đạo khí hậu không chỉ là cam kết chính trị mà còn là khả năng thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.

Theo các mô hình khí hậu, để giữ quỹ đạo 1,5°C, EU cần cắt giảm ít nhất 78% lượng phát thải vào 2035 so với 1990, còn Trung Quốc cần giảm khoảng 68%.

Cựu Tổng thống Ireland Mary Robinson nhấn mạnh: “Họ có trách nhiệm dẫn đầu. Hợp tác khí hậu EU – Trung Quốc có thể ổn định thị trường, thúc đẩy chuyển đổi năng lượng sạch và chứng minh rằng ngay cả trong lúc chia rẽ, hành động vì khí hậu vẫn là con đường chắc chắn để tăng cường khả năng chống chịu”.

Nếu EU và Trung Quốc thất bại, khoảng trống lãnh đạo sẽ để lại một thế giới trượt dài nhanh hơn về phía thảm họa khí hậu. Nhưng nếu họ thành công, lịch sử sẽ ghi nhận đây là thời khắc hai cực địa chính trị vốn nhiều bất đồng đã tìm được tiếng nói chung để gánh vác vận mệnh khí hậu toàn cầu.

Trước đây, các thỏa thuận khí hậu song phương như Sunnylands 2023 đã chứng minh vai trò “chất xúc tác” của Mỹ và Trung Quốc trong định hình hành động khí hậu toàn cầu. Sunnylands không chỉ là một cuộc gặp chính trị mà còn là cơ chế để hai nền kinh tế phát thải lớn nhất thế giới phối hợp, đưa ra các cam kết giảm phát thải cụ thể và chuẩn bị cho các quyết định trọng yếu tại COP28. Thỏa thuận này tạo ra một mô hình hợp tác, chia sẻ trách nhiệm, củng cố niềm tin cho các nước khác rằng hành động khí hậu là kết quả có thể kiểm chứng.

Tuy nhiên, với sự rút lui của Mỹ khỏi nhiều cam kết quốc tế, EU và Trung Quốc, giờ đây cần thiết lập một cơ chế song phương tương tự Sunnylands, đảm bảo rằng họ có thể dẫn dắt hành động toàn cầu không chỉ về ngoại giao, mà còn về tài chính, chuyển giao công nghệ xanh và củng cố niềm tin cho các quốc gia khác.

Một thỏa thuận kiểu Sunnylands giữa EU và Trung Quốc sẽ là công cụ quan trọng để cả hai cường quốc phát thải lớn nhất thế giới phối hợp, đặt ra các mục tiêu cụ thể, có thể kiểm chứng và gửi tín hiệu tới cộng đồng quốc tế rằng hành động khí hậu là ưu tiên hàng đầu, vượt lên trên lợi ích ngắn hạn.

Hợp tác EU – Trung Quốc cũng mở ra cơ hội quan trọng về kinh tế và công nghệ. Năng lượng sạch không chỉ giảm phát thải mà còn thúc đẩy tăng trưởng GDP, tạo việc làm chất lượng cao, và phát triển chuỗi cung ứng xanh toàn cầu. Trung Quốc và EU có thể hợp tác mở rộng triển khai năng lượng tái tạo tại các nước thứ ba, nơi năng lực và nguồn lực của họ bổ sung cho nhau, đồng thời tăng cường khả năng cạnh tranh trong thị trường công nghệ xanh.

Trong bối cảnh hiện nay, trục EU – Trung Quốc đang đứng trước thử thách lịch sử: phải chứng minh rằng lãnh đạo khí hậu toàn cầu không chỉ là lời hứa, mà còn là hành động, dữ liệu, cam kết có thể kiểm chứng.

Như bà Mary Robinson kết luận: “Lãnh đạo khí hậu không chỉ là trách nhiệm; đó là cam kết với các thế hệ tương lai. Thế giới đang dõi theo và lịch sử sẽ đánh giá liệu EU và Trung Quốc có đáp ứng được thử thách này hay không”.

Nguyễn Huy Sơn

Nguồn VnEconomy : https://vneconomy.vn/my-thoai-lui-ai-dang-dung-ra-ganh-trong-trach-khi-hau-toan-cau.htm