Mỹ tìm cách thoát vòng kiềm tỏa của Trung Quốc về đất hiếm

2 giờ trướcBài gốc

Mỹ không muốn bị Trung Quốc dùng đất hiếm làm con tin

Giờ đây, sau nhiều lời cảnh báo, sự phụ thuộc ấy đã không còn là một rủi ro trừu tượng mà trở thành điểm nứt trung tâm của thương mại toàn cầu. Một thỏa thuận giữa Tổng thống Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình hồi đầu tháng đã kéo Mỹ ra khỏi bờ vực hoảng loạn, ít nhất là tạm thời, nhưng tính dễ tổn thương của chuỗi cung ứng trong dài hạn vẫn còn nguyên.

Theo kế hoạch, các quy định kiểm soát mới của Bắc Kinh sẽ có hiệu lực từ ngày 1.12. Chúng sẽ buộc mọi doanh nghiệp trên thế giới phải xin giấy phép nếu xuất khẩu dù chỉ một lượng rất nhỏ vật liệu đất hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc. Giới phân tích cảnh báo nếu các quy định này được thực thi nghiêm, hoạt động sản xuất trong nhiều ngành có thể chậm lại hoặc ngừng hẳn, đặc biệt là ngành ô tô.

Thỏa thuận mới giữa hai nhà lãnh đạo Mỹ và Trung Quốc mang lại cho Mỹ thêm một khoảng thời gian, khoảng một năm, để xoay sở vấn đề đất hiếm. Nhưng các chuyên gia nhận định nó không giải quyết được căn nguyên đã đẩy Mỹ vào thế bất lợi ngày hôm nay: nhiều thập niên thận trọng thái quá và đầu tư thiếu hụt.

Một cuộc khủng hoảng tích tụ trong nhiều năm

Học giả Peter Harrell của Đại học Georgetown, cựu quan chức cấp cao tại Nhà Trắng và Bộ Ngoại giao, từng cố vấn cho cả hai chính quyền Trump và Biden về an ninh chuỗi cung ứng, cho biết Washington hiểu rất rõ mức độ rủi ro này từ lâu trước khi căng thẳng bùng phát. “Đây không phải vấn đề mới”, Harrell nói trên tạp chí Fortune.

Với nhiều nhà hoạch định chính sách, Harrell nói thêm, lần đầu tiên khoảng trống này trở nên rõ ràng là vào năm 2011, khi Trung Quốc cắt xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản trong một cuộc tranh chấp trên biển. Sự kiện đó, đôi khi được xem như ví dụ điển hình của việc thương mại bị vũ khí hóa, đã khiến Nhật Bản hoảng sợ đến mức phải giảm phụ thuộc vào đất hiếm từ Trung Quốc từ 90% xuống còn 60%.

Sự kiện đó, theo ông, đã tạo ra “một loạt hoạt động dồn dập” tại Lầu Năm Góc và giữa các đồng minh của Mỹ. Chính quyền Obama khởi động các đánh giá ban đầu; nhiệm kỳ đầu của ông Trump tài trợ một số dự án khai thác và chế biến thử nghiệm; còn thời Biden bổ sung lớp hợp tác ngoại giao thông qua Đối tác An ninh Khoáng sản (MSP) gồm hơn chục nước.

Nhưng Harrell lập luận rằng nỗ lực đó vẫn không đủ vì “rất khó buộc chính phủ tập trung vào những vấn đề không cấp bách, tốn nhiều năm để giải quyết và cần chi nhiều tiền”. Trong một thời gian dài, mối đe dọa ấy dường như chỉ tồn tại trên lý thuyết. Đến tận bây giờ.

Emily Kilcrease, cựu quan chức USTR và Bộ Tài chính, hiện là chuyên gia tại Trung tâm An ninh Mỹ Mới, đồng ý rằng Washington thất bại không phải vì thiếu hiểu biết mà vì tin tưởng nhầm vào thị trường. Bà Kilcrease phân tích: “Thị trường tư nhân trong lĩnh vực đất hiếm sẽ không mang lại cho chúng ta thứ mình cần. Nó bị Trung Quốc thống trị. Doanh nghiệp không thể cạnh tranh chỉ bằng giá”.

Hệ thống kinh tế chỉ đạo của Trung Quốc, được hỗ trợ bởi trợ cấp lớn, tiêu chuẩn môi trường nới lỏng và chính sách công nghiệp mạnh tay, đã khiến các đối thủ toàn cầu suy yếu. Theo Ahmad Ghahreman, CEO của Cyclic Materials, ngành đất hiếm mang lại khoảng 50 tỉ USD mỗi năm nhưng lại là nền tảng cho những ngành trị giá hàng nghìn tỉ USD như quốc phòng, xe điện, năng lượng tái tạo và điện tử tiêu dùng.

Bằng cách trợ cấp mạnh cho khâu tinh luyện và sản xuất nam châm trong thập niên 1990 và 2000, Bắc Kinh đã giành được gần như độc quyền toàn cầu, Ghahreman nói. Hiện Trung Quốc chiếm khoảng 70% khai thác đất hiếm và gần 90% công suất chế biến, theo số liệu của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS) và OECD. Nhờ đó, Trung Quốc có thể áp dụng hạn chế xuất khẩu như một công cụ địa chính trị với chi phí nội địa thấp nhưng rủi ro gián đoạn cực lớn cho phần còn lại của thế giới, biến đất hiếm thành “điểm nghẽn” của các chuỗi cung ứng tiên tiến.

Tuy vậy, Kilcrease lưu ý rằng trước đây Trung Quốc luôn “kiềm chế” khi sử dụng đòn bẩy này với Mỹ.

Cuộc chạy đua giành lại lợi thế

Điều đó đã thay đổi trong năm nay. Các hạn chế xuất khẩu mới của Trung Quốc đánh trúng trung tâm của ngành sản xuất phương Tây đúng lúc nhu cầu cho động cơ xe điện và phần cứng trung tâm dữ liệu tăng mạnh. Washington buộc phải gấp rút xây dựng chính sách công nghiệp cho một chuỗi cung ứng gần như trống rỗng.

Bước đi táo bạo nhất đến nay là thỏa khuôn khổ đất hiếm trị giá 8,5 tỉ USD giữa Mỹ và Úc, có sự hậu thuẫn của Bộ Quốc phòng và Ngân hàng Xuất nhập khẩu Mỹ (EXIM). Gói này kết hợp các khoản vay, trợ cấp và cam kết mua hàng để giữ cho các nhà sản xuất đồng minh sống sót ngay cả khi Bắc Kinh phá giá nhằm làm sụp đổ thị trường.

Tuy nhiên, các chuyên gia cho biết nỗ lực này mới chỉ chạm vào phần nổi của vấn đề. Trước hết, thỏa thuận chủ yếu tập trung vào neodymium và praseodymium, chỉ hai trong số 17 nguyên tố đất hiếm.

Harrell cảnh báo: “Còn cả chục nguyên tố đất hiếm khác và khoảng hai chục khoáng sản quan trọng khác cũng cần mức độ quan tâm tương tự. Phải duy trì sự chú ý trên toàn bộ dải khoáng sản, không chỉ vài loại”.

Ngoài ra, Úc dù sở hữu trữ lượng đất hiếm lớn thứ tư thế giới, khoảng 5,7 triệu tấn quy đổi ôxít, nhưng vẫn quá nhỏ so với quy mô 44 triệu tấn của Trung Quốc.

Với Kilcrease, thỏa thuận này là một phần của sự thay đổi lớn hơn: Washington đang dần từ bỏ niềm tin lâu nay rằng thị trường tự điều tiết được mọi thứ, và thay vào đó thừa nhận vai trò trực tiếp của nhà nước. Bà cho biết điều này giống với khuynh hướng chính sách công nghiệp “mạnh mẽ hơn”, thể hiện qua việc Mỹ mua cổ phần tại Intel hay U.S. Steel.

Kilcrease nhận định: “Đó đều là cùng một xu hướng. Chính phủ tham gia sâu hơn để bảo đảm nguồn vật liệu mà nền kinh tế phụ thuộc vào”.

Bên trong Washington, cách thức làm chính sách cũng thay đổi. “Quy trình phối hợp liên cơ quan trong nhiệm kỳ thứ hai của ông Trump hoàn toàn khác trước đây”, Kilcrease nói.

Bà mô tả một Nhà Trắng không còn chờ đề xuất từ cấp chuyên viên mà để tổng thống trực tiếp bàn với bộ trưởng Tài chính hay Thương mại để xây dựng các thỏa thuận thương mại–chính phủ “giải quyết vấn đề ngay”.

Tái chế: giải pháp khả dĩ tạm thời

Trong lúc Washington điều chỉnh cách tiếp cận, ngành công nghiệp đang tự tìm lối đi. Ghahreman cho biết ông lập ra Cyclic Materials vì thấy rõ điều này sẽ đến. Ghahreman nói: “Tôi từng thực hiện một nghiên cứu về mỏ đất hiếm cho chính phủ Canada và kết luận rằng cần có một mô hình doanh nghiệp không phụ thuộc hoàn toàn vào khai thác”.

Công ty của ông trích xuất nam châm và kim loại từ xe điện cũ, dụng cụ điện, mô-tơ và nhiều sản phẩm hết vòng đời. Tại nhà máy đầu tiên ở Arizona, công ty sẽ xử lý khoảng 25.000 tấn sản phẩm thải mỗi năm, thu về khoảng 750 tấn vật liệu nam châm, trước khi chuyển sang quy trình sản xuất oxit đất hiếm và hydroxit niken–coban.

Nhà máy ở Arizona và cơ sở thứ hai tại Kingston, Ontario dự kiến đi vào vận hành thương mại trong nửa đầu năm tới. Ông nói tái chế không thể thay thế hoàn toàn khai thác, nhưng có thể giảm áp lực.

Ông nói: “Tái chế chỉ dùng 5% lượng nước so với khai thác và phát thải khoảng một phần ba lượng carbon”. Tuy nhiên, đất hiếm nặng vẫn là điểm yếu: “99% đất hiếm nặng hiện được khai thác và cung ứng bởi Trung Quốc. Nguồn thay thế duy nhất thực sự khả thi là mỏ mới và tái chế”.

Các nguyên tố đất hiếm nặng quan trọng nhất, dysprosium, terbium và yttrium, là thành phần thiết yếu trong những loại nam châm mạnh dùng cho động cơ xe điện và công nghệ quân sự.

Theo Ghahreman, “sự hỗ trợ của chính phủ trong 5 đến 10 năm tới sẽ cực kỳ quan trọng” nếu Mỹ và các đồng minh muốn cạnh tranh.

Hiện tại, hỗ trợ ấy vẫn đến quá chậm. Harrell nhận định thỏa thuận Mỹ–Úc và một số hợp đồng nhỏ của Lầu Năm Góc với doanh nghiệp như MP Minerals là bước đầu, nhưng cảnh báo rằng thách thức nằm ở việc duy trì sự tập trung:

“Câu hỏi là: chúng ta có thể giữ mức độ chú ý và nguồn lực này đủ lâu để giải quyết vấn đề không? Hay sáu tháng, một năm nữa, chúng ta lại chuyển sang chuyện khác?”

Ghahreman cũng nhấn mạnh tính cấp bách. Ông cho biết mô hình siết kiểm soát của Trung Quốc, từ hạn chế thiết bị năm 2023 đến mở rộng kiểm soát năm nay, cho thấy tình hình thay đổi rất nhanh.

“Bạn có thể nối các điểm lại và thấy tương lai đang hướng đến đâu”, ông nói. “Tốc độ triển khai và việc đưa toàn bộ chuỗi cung ứng về Mỹ và các nước đồng minh sẽ rất quan trọng”.

Muốn chấm dứt sự phụ thuộc vào Trung Quốc, ông nói, Mỹ phải hành động nhanh hơn bao giờ hết. Ghahreman kết luận: “Chúng ta chỉ mới bắt đầu. Nhưng thời gian thì không đợi chúng ta”.

Mỹ tăng cường khai thác

Scott Bessent, Bộ trưởng Tài chính Mỹ, đã trở về từ South Carolina vào tuần trước và giơ cao một mảnh kim loại nhỏ, tuyên bố rằng đó là thỏi nam châm đất hiếm đầu tiên được sản xuất tại Mỹ sau một phần tư thế kỷ.

Ông chỉ ra với Fox Business rằng, đây là bằng chứng cho thấy Mỹ đang chấm dứt “sự o ép của Trung Quốc đối với chuỗi cung ứng của chúng ta”. Nhờ trung tâm xử lý khoáng sản đất hiếm mới của công ty eVAC ở South Carolina, Bessent nói thêm: “Cuối cùng chúng ta lại trở nên độc lập một lần nữa”.

Adam Webb, trưởng bộ phận vật liệu thô năng lượng tại Benchmark Mineral Intelligence, cho biết: “'Đất hiếm' (rare earths) là một thuật ngữ hơi sai lệch vì chúng không quá hiếm về mặt sự dồi dào trong vỏ Trái đất”, nhưng nhiều mỏ, bao gồm cả ở Ukraine, nơi ông Trump đã đạt được một thỏa thuận vào đầu năm nay, mới chỉ đang ở giai đoạn đầu khai thác.

Webb nói thêm: “Không phải là thiếu hụt mà là Trung Quốc có thể giới hạn số lượng xuất khẩu”, đồng thời cho biết việc xin giấy phép xuất khẩu từ Trung Quốc có thể là một quá trình kéo dài và khó khăn.

Greenland, một trọng tâm khác trong sự quan tâm của ông Trump, và Brazil, là hai quốc gia khác có trữ lượng đất hiếm đáng kể. Tại lục địa Mỹ, có các mỏ ở California, Wyoming và Missouri, với mỏ hoạt động lớn nhất đặt tại Mountain Pass, California, cách Las Vegas khoảng 60 dặm.

Theo Bộ Quốc phòng Mỹ, vào tháng 7, Lầu Năm Góc đã trở thành cổ đông lớn nhất của MP Materials, đơn vị vận hành mỏ California, với kế hoạch mở một nhà máy mới "từ mỏ đến nam châm" có tên là 10X, để sản xuất các thỏi nam châm cực kỳ quan trọng đối với máy bay chiến đấu F-35, máy bay không người lái và tàu ngầm.

Tại Bắc Mỹ, trữ lượng đất hiếm được đo lường và chỉ định ước tính bao gồm 3,6 triệu tấn ở Mỹ và hơn 14 triệu tấn ở Canada, theo dữ liệu khảo sát địa chất – ít hơn nhiều so với ước tính 44 triệu tấn ở Trung Quốc.

Tương tự như việc đầu tư trực tiếp và nắm giữ cổ phần trong ngành công nghiệp thép và nhà sản xuất chip Mỹ Intel, Bộ Nội vụ cho biết họ đã sẵn sàng thực hiện đầu tư trực tiếp vào các công ty khoáng sản quan trọng.

Bùi Tú

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/my-tim-cach-thoat-vong-kiem-toa-cua-trung-quoc-ve-dat-hiem-241312.html