Ngập lụt đô thị không chỉ đến từ mưa lớn hay lũ thượng nguồn

7 giờ trướcBài gốc

TS Tô Văn Trường chia sẻ với Tiền Phong góc nhìn về vấn đề ngập lụt đô thị cũng như các giải pháp thích ứng với thiên tai ngày càng dị thường, khốc liệt.

Hệ quả của mô hình phát triển phi bền vững

Thưa ông, thời gian qua, nhiều đô thị ở nước ta đối mặt tình trạng ngập lụt nghiêm trọng như Thái Nguyên, Bắc Ninh, Huế, Đà Nẵng… Đâu là nguyên nhân của tình trạng này, theo ông?

Như chúng ta biết, thời gian qua, nhiều khu vực ở trong nước đón mưa lớn kỷ lục. Tại Thái Nguyên và Bắc Ninh, hoàn lưu cơn bão Matmo đã gây ra mưa rất lớn khiến hai địa phương này hứng chịu ngập lụt diện rộng; riêng tại Thái Nguyên ngập sâu hơn cả năm 2024 khi siêu bão Yagi tàn phá. Những ngày cuối tháng 10 và đầu tháng 11, mưa lớn liên tục cũng gây ra lũ kỷ lục và ngập lụt diện rộng, kéo dài tại Huế, Đà Nẵng, để lại hậu quả rất nặng nề.

Tuy nhiên chúng ta phải nhìn nhận, ngập lụt hôm nay không chỉ là thiên tai đơn thuần, mà là hệ quả của mô hình phát triển phi bền vững. Chính con người vì chặt rừng, bít kín những nơi cần thoát nước, xây dựng tràn lan ven biển nên đã làm đứt gãy cơ chế tự bảo vệ của tự nhiên. Chúng ta tự dấn thân vào vùng nguy hiểm, rồi gọi đó là thảm họa.

Chúng ta cũng phải nhìn nhận, ngập lụt ở Việt Nam hôm nay không chỉ đến từ mưa lớn hay lũ thượng nguồn. Tại các đô thị, nguyên nhân chủ yếu nằm ở quy hoạch thiếu tầm nhìn, bê tông hóa tràn lan, san lấp ao hồ, hệ thống thoát nước cũ kỹ và bị lấn chiếm. Tại nông thôn, nơi từng là vùng trũng tự nhiên điều tiết nước cũng đang bị thu hẹp bởi các khu công nghiệp và khu dân cư mọc lên thiếu kiểm soát.

Trên góc độ liên vùng, chúng ta thấy lũ ở miền Trung không chỉ vì mưa cực đoan mà còn do phá rừng, hồ chứa vận hành thiếu đồng bộ. Ngập ở đồng bằng sông Cửu Long không chỉ vì nước từ thượng nguồn sông Mekong, mà còn do triều cường, nước biển dâng, lòng sông hạ thấp và sụt lún đất. Con người đã làm “cứng hóa” tự nhiên và loại bỏ khả năng thích ứng nội sinh của môi trường nước. Do đó, thiên tai hiện nay đã trở thành rủi ro kép vừa do tự nhiên, vừa do con người gây ra.

Cần chấm dứt việc san lấp ao hồ, kênh rạch để làm dự án bất động sản

Vậy theo ông, chúng ta cần triển khai các giải pháp gì để giảm thiểu úng ngập đô thị trong bối cảnh thiên tai ngày càng dị thường và khốc liệt?

Khi bàn đến chống ngập, không thể chỉ nhìn từ góc độ thủy lợi. Cần một cách tiếp cận tổng thể hơn, bao trùm cả quy hoạch đô thị, quản lý đất đai, môi trường, giao thông, năng lượng. Chống ngập không thể chỉ là “đắp đê, xây cống, làm trạm bơm”, mà phải là bài toán quản trị không gian nước, tái thiết đô thị và mô hình phát triển thích ứng.

Chúng ta có thể nhìn ra thế giới để thấy cách các nước đã thích ứng như thế nào. Hà Lan, nơi có một phần ba diện tích nằm dưới mực nước biển, không còn chống nước mà chuyển sang sống chung với nước, thực hiện dự án “Trả lại không gian cho sông”, khôi phục vùng trũng để nước tự nhiên điều tiết. Singapore đã xây dựng chiến lược quản lý nước tích hợp, coi mỗi cơn mưa là một phần của chu trình đô thị, kết nối hệ thống thoát nước với công viên, hồ điều hòa. Nhật Bản rất chú trọng giáo dục cộng đồng, diễn tập phòng chống thiên tai định kỳ và quản lý thông tin khí tượng cực kỳ chính xác.

Áp dụng vào bối cảnh Việt Nam, nơi đô thị hóa đã dày đặc, trả lại không gian không có nghĩa là di dời toàn bộ thành phố mà phải bắt đầu từ những hành động cụ thể và quyết liệt. Về quy hoạch, cần kiên quyết khôi phục và bảo vệ các vùng trũng, hồ điều tiết tự nhiên trong các quy hoạch mới. Chấm dứt việc san lấp ao hồ, kênh rạch để làm dự án bất động sản.

Hai năm qua, Thái Nguyên liên tiếp hứng chịu ngập lụt diện rộng, gây thiệt hại nghiêm trọng Ảnh: Hoàng Mạnh Thắng

Về kỹ thuật, tôi cho rằng cần ban hành quy định bắt buộc các dự án đô thị, khu công nghiệp mới phải có giải pháp trữ nước tại chỗ (như hồ điều hòa, mái nhà xanh, hầm chứa nước mưa) thay vì dồn hết gánh nặng ra hệ thống thoát nước chung. Về quản lý rừng và hồ chứa, phải bảo vệ nghiêm ngặt rừng đầu nguồn và có cơ chế vận hành hồ chứa liên tỉnh một cách đồng bộ, đặt mục tiêu an toàn hạ du lên hàng đầu.

Chúng ta cũng cần thay đổi tư duy trong phòng, chống thiên tai. Con người chỉ nhìn thấy mặt phá hoại của bão, lũ như nhà sập, đê vỡ, tàu chìm nên gọi chúng là thiên tai. Nhưng với góc nhìn của khoa học hiện đại, bão là một thành phần trong chu trình năng lượng của Trái đất, là “máy bơm nhiệt” đưa hơi ẩm và năng lượng từ xích đạo lên hai cực, giúp khí hậu toàn cầu bớt chênh lệch.

Nếu không có bão, hành tinh này sẽ nóng hơn, khô hơn, không khí bẩn hơn. Bão là cơ chế điều hòa nhiệt tự nhiên, làm mát đại dương. Cũng nhờ bão, lũ, nhiều vùng khô hạn có được lượng mưa, phù sa được bồi đắp, và đại dương được khuấy trộn, đưa dinh dưỡng từ tầng sâu lên, giúp hệ sinh thái biển phục hồi.

“Chúng ta không thể ra lệnh cho tự nhiên, nhưng có thể học cách sống hài hòa với nó, tôn trọng quy luật của nó và dựa vào khoa học để giảm rủi ro. Khi đó, mỗi trận mưa, mỗi cơn bão sẽ không còn là thảm họa, mà là phép thử cho năng lực điều hành và bản lĩnh thích ứng của một quốc gia đang hướng tới phát triển bền vững”. TS Tô Văn Trường, chuyên gia về môi trường và tài nguyên nước

Tự nhiên vận hành theo quy luật. Thảm họa không nằm trong cơn bão hay trận lũ, mà nằm trong cách con người đối xử với thiên nhiên. Nhìn lại mình, Việt Nam đã có nhiều nỗ lực nhưng cách tiếp cận vẫn phân tán theo ngành, thiếu cơ chế điều phối tổng thể. Giờ đây, khi Việt Nam đã có năng lực khoa học - kỹ thuật, đã đến lúc tư duy “phòng - chống” phải chuyển sang “hiểu - phòng tránh - thích ứng - quản trị rủi ro”.

Chúng ta cần một cơ quan thống nhất, đủ quyền lực, đủ dữ liệu, để kết nối giữa dự báo - quy hoạch - hành động. Cơ quan này phải được trao thực quyền để điều phối liên ngành, có quyền lực pháp lý để bác một dự án quy hoạch đô thị nếu nó không đảm bảo không gian thoát lũ; có thẩm quyền yêu cầu các hồ thủy điện vận hành đồng bộ theo hệ thống vì mục tiêu an toàn chung cho an toàn đập và phía hạ du.

Cảm ơn ông.

Nguyễn Hoài (thực hiện)

Nguồn Tiền Phong : https://tienphong.vn/ngap-lut-do-thi-khong-chi-den-tu-mua-lon-hay-lu-thuong-nguon-post1796710.tpo