Ngày xuân như câu hát bắt đầu... (Bài 2): Khi lời ca trở thành di sản

7 giờ trướcBài gốc

Gìn giữ, trao truyền “Ngũ trò Viên Khê” (Dân ca Đông Anh).

Hát nhà trò trên đất Văn Trinh

Những ngày tháng 3, trở lại vùng đất Văn Trinh, thăm đền thờ Trần Nhật Duật, xã Quảng Hợp (Quảng Xương). Trong không gian linh thiêng của Đền thờ Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật, chúng tôi đã được lắng nghe các ca nương Lê Thị Thu, Hoàng Thị Kỳ, Nguyễn Thị Tân ngân vang điệu hát nhà trò.

Nghi thức “Hát nhà trò Văn Trinh” được thực hiện bởi một quy trình “trước chúc Thánh sau mừng làng” hay nói cách khác “trời vừa ý Thánh, dưới đẹp lòng dân” và sau là dân làng vui chung tất cả. Nội dung “Hát nhà trò Văn Trinh” gồm phần chúc thánh mừng dân, con người có đức, phong cảnh quê hương.

“Hát nhà trò Văn Trinh” là một loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian có nguồn gốc từ thời Trần gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của anh hùng dân tộc Trần Nhật Duật, với vùng đất Văn Trinh (Quảng Xương) - với tư cách là một điền trang, thái ấp - một loại hình kinh tế cơ sở đặc sắc của chế độ nhà Trần – nơi ông đã từng ở, sinh sống và đặt nền móng cho sự phát triển lâu dài trên tất cả các mặt của vùng đất phía Nam huyện Quảng Xương nói riêng, tỉnh Thanh Hóa nói chung. Trải qua thời gian hơn 700 năm, tồn tại lối hát truyền thống Văn Trinh (Hát nhà trò Văn Trinh) vẫn còn được bảo tồn cho đến ngày nay.

“Hát nhà trò Văn Trinh” được diễn ra vào dịp đầu xuân và ngày giỗ Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật (8/8 âm lịch hàng năm). Ông Lại Duy Ninh, Phó Chủ tịch UBND xã Quảng Hợp, cho biết: “Nhằm bảo tồn, gìn giữ loại hình nghệ thuật dân gian, năm 2006, câu lạc bộ “Hát nhà trò Văn Trinh” được thành lập. Nghệ sĩ Bạch Vân là người đã về truyền dạy, tập huấn cho người dân. Ban đầu có khoảng 50 người tham gia để hình thành các đội tế, đội múa, hát, nhạc cụ. Sau một thời gian luyện tập, lựa chọn, câu lạc bộ duy trì 20 thành viên, trong đó có 6 đội tế và 14 ca nương. Đồng thời, trao truyền lại cho thế hệ trẻ trong các trường học trên địa bàn".

Hiện nay, UBND huyện Quảng Xương đã xây dựng kế hoạch tổ chức Lễ công bố Quyết định danh mục DSVHPVT quốc gia “Nghệ thuật trình diễn dân gian Hát nhà trò Văn Trinh” nhằm quảng bá và tôn vinh những giá trị văn hóa đặc sắc của di sản văn hóa phi vật thể quốc gia gắn với XDNTM nâng cao, NTM kiểu mẫu; cổ vũ, tạo sự đoàn kết, giao lưu văn hóa trên địa bàn, qua đó nâng cao ý thức, trách nhiệm của các cấp, các ngành và Nhân dân trong việc bảo tồn và phát huy giá trị DSVHPVT quốc gia.

Lễ công bố Quyết định danh mục DSVHPVT quốc gia “Nghệ thuật trình diễn dân gian Hát nhà trò Văn Trinh” kết hợp với sự kiện Lễ giỗ Đức thánh Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật được tổ chức với quy mô cấp huyện, dự kiến diễn ra vào ngày 29/9/2025 (tức ngày 8 tháng 8 năm Ất Tỵ) tại Đền thờ Trần Nhật Duật, thôn Linh Hưng (xã Quảng Hợp).

Hành trình trở thành di sản

Trong 7 di sản được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục DSVHPVT quốc gia có “Ngũ trò Viên Khê”, dân ca Đông Anh.

Các thành viên câu lạc bộ “Hát nhà trò Văn Trinh”, xã Quảng Hợp (Quảng Xương).

Có thể nói, nghệ thuật trình diễn dân gian trên quê hương xứ Thanh phong phú, đa dạng về loại hình, đặc sắc đại diện cho vùng miền. Trong lời ca âm vang xứ Thanh, “Ngũ trò Viên Khê” là di sản đầu tiên được công nhận DSVHPVT quốc gia. “Ngũ trò Viên Khê” được biết đến với cái tên quen thuộc, tức dân ca, dân vũ Đông Anh. Các trò diễn phản ánh đời sống sinh hoạt và tâm tư tình cảm của người nông dân Việt Nam xưa.

Theo các tài liệu lịch sử, vào cuối thế kỷ XIV đầu thế kỷ XV, ở tổng Thạch Khê có ông Nguyễn Mộng Tuân đỗ Tiến sĩ vào cuối triều Trần. Trong một lần về thăm quê, ông đã thấy có những điệu múa, hát rất hay, nhân đó ông đã cùng bà con sáng tác ra 12 trò múa, hát. Từ đó, trong chu kỳ giáp hạt, các làng của tổng Tuân Hóa, Thạch Khê, Quảng Chiếu (nay thuộc xã Đông Khê và phường Đông Thịnh - TP Thanh Hóa) đều tổ chức trò diễn và chấm điểm để đi thi tại Lễ hội nghè Sâm làng Viên Khê với quy mô rất lớn, thu hút đông đảo người dân trong vùng cùng về tham dự với định kỳ 3 năm một lần. Nội dung các trò diễn là lời hát đi cùng vũ điệu để hình thành một làn điệu dân ca riêng và hết sức đặc sắc của cư dân vùng châu thổ sông Mã.

Gọi là ngũ trò vì lúc đầu trò diễn ở làng Viên Khê có 5 trò nhưng về sau do tiếp biến văn hóa nên trò diễn dân ca, dân vũ Đông Anh có đến 12 trò. Trong các trò diễn thì trò “Múa đèn” hội tụ tương đối đầy đủ các giá trị tinh túy của dân ca, dân vũ Đông Anh. Theo quan niệm của người dân, ngọn đèn trong trò diễn là vật gắn liền với cư dân nông nghiệp xưa, được người dân đưa vào cùng các điệu múa làm biểu tượng cho sự chuyển dịch của thời gian trong năm, là biểu tượng của ánh sáng mang lại sự sinh sôi, nảy nở cho vạn vật và ẩn chứa khát vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc của con người. Trải qua thời gian, trò diễn bị mai một, đặc biệt trong những năm tháng chiến tranh. Từ những năm 2000, ngành văn hóa, thể thao và du lịch Thanh Hóa, huyện Đông Sơn (nay là TP Thanh Hóa) phối hợp với Viện âm nhạc quốc gia Việt Nam sưu tầm, nghiên cứu, khôi phục được 11 trò diễn. Năm 2017, “Ngũ trò Viên Khê” được công nhận là DSVHPVT quốc gia.

Trong guồng quay của cuộc sống hiện đại, vẫn còn đó những con người, đặc biệt là thế hệ trẻ đang tiếp tục nối bước truyền thống cha ông để gìn giữ tinh hoa nghệ thuật truyền thống quê hương. TP Thanh Hóa đã thành lập các câu lạc bộ và mời nghệ nhân truyền dạy không chỉ tại xã Đông Khê mà còn ở các địa phương khác. Đồng thời tổ chức các hoạt động ngoại khóa cho các em học sinh trên địa bàn cùng làm quen, tham gia trình diễn với “Ngũ trò Viên Khê”,... góp phần gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa di sản.

Bài và ảnh: Ngọc Huấn

Nguồn Thanh Hóa : https://vhds.baothanhhoa.vn/ngay-xuan-nhu-cau-hat-bat-dau-bai-2-nbsp-khi-loi-ca-tro-thanh-di-san-36075.htm