Nghệ nhân làm phỗng đất cuối cùng ở làng Hồ và kỳ vọng giữ nghề

6 giờ trướcBài gốc

Nỗi trăn trở của người nghệ nhân cuối cùng

Phỗng đất – món đồ chơi truyền thống mỗi dịp Trung thu – nay gần như vắng bóng. Đây là nghề thủ công làm ra các con vật và hình tượng bằng đất để trang trí mâm cỗ Trung thu, đặc biệt phổ biến ở vùng Kinh Bắc xưa. Tại làng Hồ (nay là khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh), nơi từng là "thủ phủ" của nghề này, phần lớn các gia đình đã chuyển sang làm vàng mã - một công việc phục vụ hoạt động thờ cúng, tín ngưỡng của nhân dân và cũng là áp lực từ việc phỗng đất không còn là món hang được nhiều người mua nữa. Đây không phải là một sự thay đổi ngẫu nhiên, mà là một lựa chọn thực tế, vì nhu cầu sinh nhai của người dân làng Hồ. Nghề vàng mã, dù cũng là thủ công, nhưng phục vụ một nhu cầu lớn và ổn định, mang lại thu nhập tốt hơn.

Sự độc đáo của phỗng đất làng Hồ nằm ở tính nguyên bản gần như tuyệt đối. Nguyên liệu chính là đất thó – loại đất được lấy từ giếng khơi sâu khoảng 2,5-3m.

"Nghề này không mưu sinh kinh tế được nên cả làng bỏ. Con cháu tôi làm được nhưng chúng nó cũng không theo nghề nữa", nghệ nhân Phùng Đình Giáp chia sẻ. Khi được hỏi điều gì đã giữ chân mình với nghề truyền thống này, người nghệ nhân ngoài 70 tuổi ấy luôn trăn trở và đau đáu với nghề làm ra những con phỗng đất nhỏ xinh. Với ông, phỗng đất là ký ức, nhưng quan trọng hơn nó là trách nhiệm đạo đức của người còn làm nghề xưa cũ.

"Nghề này không mưu sinh kinh tế được nên cả làng bỏ. Con cháu tôi làm được nhưng chúng nó không theo", nghệ nhân Phùng Đình Giáp chia sẻ.

Từ năm lên 7, đôi tay ông Giáp đã quen với mùi đất thó. Ông nói cả cuộc đời mình chỉ tạm "buông tay" khỏi nắm đất trong thời gian hơn 5 năm. Đó là 5 năm ông đi bộ đội, làm nghĩa vụ quân sự với Tổ quốc. Cách nói ấy cho thấy, ông Giáp xem hai việc này ngang nhau. Nếu đi bộ đội là nghĩa vụ bảo vệ đất nước, thì việc ông làm bây giờ là nghĩa vụ bảo vệ di sản của cha ông.

Nghệ nhân Phùng Đình Giáp nặn sơ bộ bằng lòng bàn tay và rãnh tay.

Đến giờ còn bám trụ với nghề này vì ông hiểu, phỗng đất là món đồ không chỉ để chơi, mà còn để truyền lại lòng yêu nghề và hồn cốt, di sản cha ông. Ông Giáp cho biết: Bộ phỗng là một "giáo trình đạo đức" thu nhỏ mà người xưa truyền lại. nơi từng hình tượng đều mang trong mình bài học sâu sắc. Trong bộ phỗng đất, ở vị trí trung tâm là ông Phật, biểu trưng cho sự hướng thiện, nhắc nhở con người sống hiền lành, ngay thẳng. Chim bồ câu tượng trưng cho khát vọng hòa bình và tinh thần đoàn kết trong gia đình, cộng đồng. Rùa mang ý nghĩa về sự hiếu học, bền bỉ, đồng thời gợi nhắc truyền thuyết về thần Kim Quy. Hình ảnh người già và em bé thể hiện sự nối tiếp giữa các thế hệ – nơi truyền thống được gìn giữ và trao truyền mãi mãi.

Từ ruột bút, ống hút nhựa bỏ đi - tất cả đều được Nghệ nhân Phùng Đình Giáp tận dụng lại thành công cụ gìn giữ ký ức nghề làm phỗng.

Sự độc đáo của phỗng đất làng Hồ nằm ở tính nguyên bản gần như tuyệt đối. Nguyên liệu chính là đất thó – loại đất được lấy từ giếng khơi sâu khoảng 2,5-3m. Đất thó dẻo, có độ nhựa cao, bền, mịn và mát tay khi chạm vào. Khi lấy về, đất phải được phơi khô ngay. Nếu gặp mưa, chất nhựa trong đất tiết ra khiến đất mất độ kết dính và giảm chất lượng. Sau khi phơi khô, đất được giã nhuyễn bằng cối, mịn như bột mì.

Giấy bản được ngâm trong nước khoảng một tuần cho mềm, sau đó bóp nhuyễn như cháo rồi trộn với đất đã giã. Hỗn hợp này được nhào và đập kỹ như làm bánh dày, hoàn toàn không theo máy móc mà theo cảm giác và kinh nghiệm của nghệ nhân. Ngay cả lúc nặn, ông Giáp cho biết, phải tạo hình sơ bộ bằng rãnh tay giữa ngón trỏ và ngón cái.

Khác biệt lớn nhất là con phỗng đất không được nung, mà chỉ được phơi khô dưới nắng mặt trời. Nếu nung đất sẽ bị đen, mất đi chất nhựa dẻo và dễ vỡ. Khi đất đạt độ khô vừa phải, người làm sẽ quét một lớp hồ trắng lên bề mặt tượng phỗng. Hồ được làm từ bột hồ điệp, hồ nếp và nước, khuấy và lọc thủ công đến khi thật mịn. Tượng phỗng sau đó được phơi nắng để cố định hình khối, rồi mới tráng men và vẽ màu.

Điều đặc biệt, những dụng cụ chạm khắc con phỗng mà ông Giáp làm không phải được mua mới. Nghệ nhân dùng ruột bút đã hỏng, ống hút nhựa đã qua sử dụng – những thứ tưởng chừng là rác, nay hóa thành công cụ gìn giữ ký ức nghề làm phỗng.

Niềm hy vọng ở thế hệ trẻ

Tưởng chừng di sản độc đáo ấy sẽ chỉ còn lại trong ký ức của người nghệ nhân già, nhưng một bước ngoặt đã đến vào khoảng năm 2017. Nhờ sự quan tâm của truyền thông, câu chuyện về phỗng đất và người nghệ nhân cuối cùng của làng Hồ bắt đầu lan tỏa. Và ngọn lửa ấy đã thực sự bùng cháy trong lòng thế hệ trẻ. Từ những buổi giao lưu, workshop, các bạn học sinh, sinh viên bắt đầu tìm về làng Hồ – không chỉ để xem, mà còn để tự tay nặn, vẽ và lấy cảm hứng sáng tạo từng con phỗng đất.

Workshop “Nặn và điểm màu phỗng đất xưa” (Ảnh: Phỗng đất làng Hồ)

Nghệ nhân Phùng Đình Giáp luôn kiên trì dạy từng nét vẽ, từng cách nặn. Với trẻ nhỏ, ông dạy nặn những hình đơn giản như quả ớt, quả táo. Ông chia sẻ: “Giữ nghề không chỉ là giữ đất, mà là giữ cái tâm và cái hồn của người Việt”. Ông mong muốn sau này dù mình có dừng tay, phỗng đất vẫn còn được sống, được kể chuyện bằng bàn tay và trái tim của các thế hệ trẻ.

Các bạn học sinh, sinh viên tìm về làng Hồ không chỉ để xem, mà còn để tự tay nặn, vẽ và lấy cảm hứng sáng tạo từng con phỗng đất.

Ghi nhận những tín hiệu tích cực từ nỗ lực quảng bá phỗng đất. Nghệ nhân Phùng Đình Giáp bày tỏ niềm vui khi có không ít giới trẻ ưa thích sản phẩm phỗng đất. Ông nhấn mạnh mong muốn quảng bá rộng rãi hơn nữa, vì chỉ khi được nhiều người biết đến, nghề truyền thống này mới có thể phát triển bền vững và không bị thất truyền.

Bộ board game lấy cảm hứng từ “Phỗng đất làng Hồ” của nhóm các bạn sinh viên FPT (Ảnh: Phỗng đất làng Hồ)

Sự yêu thích của người trẻ với nghề truyền thống không chỉ là sự động viên mà đã tạo ra một sức sống mới, một con đường mới cho phỗng đất. Di sản ấy giờ đây không chỉ là món đồ chơi Trung thu, mà còn là một hoạt động trải nghiệm văn hóa độc đáo, một bài học sống động về sự kiên trì và giá trị truyền thống.