Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận và hành trình đưa lụa Việt vươn xa

15 giờ trướcBài gốc

Dạy tằm làm thợ

Sinh ra trong một gia đình có 4 đời làm nghề dệt, ngay từ khi lên 6, Phan Thị Thuận đã được cha mẹ truyền dạy những công việc cơ bản như hái dâu, nuôi tằm, ươm tơ và dệt vải. Hằng ngày, giữa tiếng khung dệt lách cách trong căn nhà nhỏ, chứng kiến tấm lụa dần hình thành từ những sợi tơ vàng óng ả, tình yêu nghề thấm sâu vào Phan Thị Thuận một cách tự nhiên và cứ thế lớn dần.

Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận là người đầu tiên dệt thành công lụa từ tơ sen và tiên phong “huấn luyện” tằm tự dệt chăn tơ tại Việt Nam.

Những năm 70 của thế kỷ trước, Phùng Xá được mệnh danh là “thủ phủ dâu tằm” của miền Bắc, với những vườn dâu trải dài qua nhiều làng xã ven sông Đáy. Tuy nhiên, đến năm 1984, khi tơ lụa công nghiệp “lên ngôi”, các sản phẩm từ tơ tằm trở nên yếu thế, Hợp tác xã nông nghiệp xã Phùng Xá phải bỏ toàn bộ diện tích trồng dâu, chuyển sang trồng cây lương thực. Nhiều thợ dệt bỏ nghề, tìm kiếm những con đường mưu sinh mới.

Đứng trước tình cảnh nghề truyền thống bị xóa bỏ, thương con tằm không “nơi nương tựa”, bà Thuận vẫn kiên trì gây dựng lại từng nong kén, đau đáu tìm hướng đi mới nhằm cải tiến quy trình sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm. Năm 2010, sau thời gian dài trăn trở, bà nảy ra ý tưởng biến con tằm thành “thợ dệt” tự động, thay thế cho các công đoạn thủ công hay máy móc công nghiệp. “Thông thường, tằm làm tổ rồi cuộn thành kén. Nhưng nếu không có chỗ bám, theo phản xạ, chúng sẽ nhả tơ vào không gian”, bà Thuận chia sẻ.

Tận dụng đặc điểm này, bà thử nghiệm đặt tằm trên mặt phẳng để chúng tự nhả tơ đan xen thành lớp. Kết quả, sau 4-5 ngày, những tấm kén phẳng hoàn chỉnh được hình thành, khi luộc qua vài giờ, chúng trở thành những tấm tơ mịn và có độ bền cao hơn nhiều lần so với kỹ thuật của con người.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận và sản phẩm chăn tơ do tằm tự dệt của mình.

Năm 2012, bà Thuận chính thức ra mắt sản phẩm và phương pháp lần đầu tiên có trong lịch sử nghề dệt: Chăn tơ do tằm tự dệt. Sáng kiến này đã mang lại cho bà giải Nhất cuộc thi Sáng tạo kỹ thuật nhà nông toàn quốc năm 2015 do Hội Nông dân Việt Nam tổ chức. Đặc biệt, năm 2022, sản phẩm “Chăn bông tơ tằm tự dệt” được chứng nhận là sản phẩm 5 sao cấp Quốc gia. Các sản phẩm khác như gối, khăn, áo, khẩu trang,... cũng được người tiêu dùng đón nhận nồng nhiệt và có mặt ở những thị trường khó tính như Nhật, Đức, Saudi Arabia, Anh...

Luyện sen nhả tơ

Năm 2017, trong một lần đến thăm cơ sở sản xuất của bà Thuận, lãnh đạo địa phương đã gợi ý cho bà nghiên cứu, sáng tạo ra sản phẩm lụa làm từ tơ sen. “Hoa sen dù rất gần gũi với người Việt, nhưng lụa dệt từ sợi tơ sen vẫn là điều xa lạ với nhiều người, trong đó có tôi. Thời điểm ấy, nhiều người ngăn cản tôi, nhưng với kinh nghiệm đã có từ dệt lụa tơ tằm cùng mong muốn mang lại giá trị cho xã hội, tôi quyết tâm tiếp tục nghiên cứu và thử sức một lần nữa”, nữ nghệ nhân tự hào nhớ lại.

Ở Việt Nam không thiếu những đầm sen nhưng người táo bạo lấy tơ từ cuống sen - phần thường bị bỏ đi của cây sen để tạo ra sản phẩm lụa thì chỉ có Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận. Ảnh: NVCC

Vay mượn tiền từ gia đình, bạn bè, bà Thuận mua ruộng trồng sen và tiến hành các thí nghiệm. Tuy nhiên, việc chiết xuất tơ từ cuống sen phức tạp hơn nhiều so với tơ tằm truyền thống. Cuống sen sau khi được ngắt trực tiếp từ đầm phải rửa qua 2 lớp nước để làm sạch bùn và gai, rồi tiến hành cắt thành từng đoạn nhỏ từ 3-4cm.

“Công đoạn khó và yêu cầu kỹ thuật cao nhất là khâu rút sợi tơ. Sợi tơ sen mảnh và dễ đứt, đòi hỏi người thợ phải cực kỳ kiên nhẫn”, bà Thuận tiết lộ. Mỗi ngày, một thợ lành nghề chỉ có thể thu hoạch tơ từ khoảng 200 cuống sen. Những sợi tơ sau đó được bện nối lại với nhau, tạo thành các cọng dài, liên tục và không bị đứt đoạn.

Cuống sạch thì tơ mới sạch và đẹp. Cuống sen nào cũng làm được tơ sen, nhưng cuống non cho lượng tơ dẻo và đẹp hơn. Ảnh: NVCC

Sau khi được miết và phơi khô dưới bóng mát, tơ sen tiếp tục được luộc và phơi một lần nữa để làm sạch nhựa, rồi mới đưa vào khung dệt, tạo ra những tấm lụa mượt mà, bền bỉ. Theo nghệ nhân Phan Thị Thuận, để dệt chiếc khăn dài 1,7m, rộng 0,25m phải cần khoảng hơn 1 tháng với 4.800 cuống sen.

Cuối năm 2017, sản phẩm lụa tơ sen của Việt Nam chính thức ra đời. Dưới bàn tay tài hoa của nữ nghệ nhân cả đời say nghề ươm tơ, dệt lụa, đau đáu khát vọng vực dậy làng nghề quê hương, những bông sen thơm ngát đã chịu “nhả” tơ để tạo nên tấm lụa chứa đựng cả hồn cốt của dân tộc. Những sản phẩm OCOP chất lượng này nhanh chóng chiếm được sự yêu mến từ khách hàng trong nước và quốc tế, nhất là tại các thị trường lớn như Mỹ, Pháp, Nhật Bản và nhiều quốc gia khác.

Du khách nước ngoài tới mua khăn lụa từ tơ tằm và tơ sen của bà Thuận.

Nỗ lực “dệt” tương lai làng nghề

Hiện nay, Công ty TNHH Dâu tằm tơ Mỹ Đức, do Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận làm Giám đốc, đang sở hữu 10ha sen chất lượng cao, áp dụng quy trình kỹ thuật sạch đạt tiêu chuẩn. Công ty tạo việc làm ổn định cho 20 lao động, với mức lương 25.000 đồng/giờ.

Sở hữu kỹ thuật độc đáo, song nữ nghệ nhân 70 tuổi không bao giờ giấu nghề. “Tôi sẵn sàng dạy cho công nhân trong công ty và bất cứ ai muốn học nghề dệt lụa từ tơ sen. Tôi mong được hợp tác với các hộ trồng sen theo hướng đào tạo trực tiếp cho người trồng sen cách rút tơ sen để bán nguyên liệu cho tôi dệt lụa hoặc có thể tự dệt tại nhà”, bà Thuận trải lòng.

Chiếc khăn hình bông sen làm từ lụa tơ sen mang đậm hồn cốt dân tộc.

Trong căn nhà luôn lách cách tiếng thoi đưa tại thôn Hạ, xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức, hằng ngày người ta vẫn thấy bà Thuận tỉ mỉ chỉ dạy cho những người thợ của mình về kỹ thuật dệt lụa từ tơ sen. Ngoài những người thợ chính, vào mỗi dịp nghỉ hè, bà còn dạy miễn phí cho 80 - 90 em học sinh đến học nghề, trong đó có cả những học sinh ngoại quốc.

Không chỉ tập trung vào công tác truyền nghề, bà Thuận cũng tích cực tham gia phát triển thương hiệu làng nghề thông qua việc tích hợp sản phẩm văn hóa làng nghề với sản phẩm du lịch. Xưởng của nghệ nhân Phan Thị Thuận thường xuyên đón hàng nghìn lượt khách trong nước và nước ngoài tới tham quan, trải nghiệm thu hoạch sen, rút sợi sen, đạp cửi, dệt thêu tơ sen... để hoàn thiện sản phẩm tơ sen độc đáo.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận tiếp đoàn khách nước ngoài tới tham quan xưởng của mình.

Chị Sidney Mai (đến từ thành phố Atlanta, tiểu bang Georgia, Mỹ) - một khách du lịch đến trải nghiệm và mua sản phẩm tại cơ sở dệt lụa của bà Thuận, chia sẻ: “Bà Thuận đã sáng tạo ra phương pháp huấn luyện tằm tự dệt chăn tơ, đồng thời tạo ra tơ thuần chay từ hoa sen. Tôi rất ngưỡng mộ sáng kiến này và mong muốn lan tỏa nó ra thế giới, cùng với câu chuyện phong phú của ngành sản xuất tơ lụa Việt Nam”.

“Tôi mong muốn, trong tương lai, Việt Nam sẽ mở rộng nghề dệt tơ sen như các quốc gia khác. Lụa tơ sen không chỉ mở ra cơ hội mới cho ngành lụa truyền thống mà còn quảng bá hình ảnh đất nước với những giá trị văn hóa truyền thống nghìn năm”, Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận cho biết.

Bài, ảnh: HẢI LY

Nguồn QĐND : https://www.qdnd.vn/phong-su-dieu-tra/phong-su/nghe-nhan-uu-tu-phan-thi-thuan-va-hanh-trinh-dua-lua-viet-vuon-xa-810466