Nguy cơ từ tin giả AI và trách nhiệm của xã hội

11 giờ trướcBài gốc

Nguy cơ từ tin giả AI

Nếu các loại tin giả trước đây chủ yếu xuất phát từ sự thiếu hiểu biết hoặc cố ý xuyên tạc thông thường, thì tin giả do AI tạo ra đã bước sang một “tầm cao mới”: Nó thao túng cảm xúc, tái dựng hiện thực và xâm nhập vào mọi ngóc ngách của đời sống số. Trong một xã hội mà thông tin di chuyển nhanh hơn cả nước lũ, mức độ nguy hiểm của tin giả AI không chỉ nằm ở nội dung sai sự thật, mà còn ở chỗ nó làm chúng ta không còn phân biệt được cái gì là thật, cái gì là giả.

Nhìn lại, trong những ngày mưa lũ ở miền Trung - Tây Nguyên vừa qua, chúng ta chứng kiến một nghịch lý: Trong khi người dân và lực lượng cứu hộ đang vật lộn với dòng nước dữ ngoài đời thực, thì trên không gian mạng lại xuất hiện một “dòng lũ thứ hai” - lũ tin giả được tạo ra bởi công nghệ AI. Tôi cho rằng, mức độ nguy hiểm của luồng tin giả này không hề nhỏ, thậm chí còn dai dẳng và khó kiểm soát hơn cả thiên tai ngoài đời thực.

Điều đáng lo nhất là khả năng tái tạo hình ảnh, video và lời nói của AI ngày càng tinh vi. Chỉ trong vài phút, một video cũ có thể được “hô biến” thành sự kiện mới, một hình ảnh bị bóp méo có thể đánh lừa cảm xúc hàng triệu người. Trong bối cảnh khẩn cấp, những thông tin sai lệch như “cả một xã bị cuốn trôi”, “một con đập đã vỡ”, hay “cứu hộ đến quá muộn” lan truyền với tốc độ lớn trên các nền tảng mạng xã hội có thể tạo ra hậu quả khôn lường, gây hoang mang, kích động dư luận, làm chậm chỉ đạo, phá vỡ niềm tin vốn là yếu tố cốt lõi trong quản trị khủng hoảng.

Vì vậy, nhìn từ góc độ an ninh xã hội, quản trị rủi ro và đạo đức truyền thông, tin giả AI trong thiên tai là một “dịch bệnh thông tin” mới. Thiệt hại của nó không đo bằng con số tài sản, mà đo bằng mức độ méo mó của nhận thức, sự rạn nứt của niềm tin và sự hỗn loạn mà nó gieo vào xã hội. Đây là mối nguy mang tính hệ thống, đòi hỏi cách tiếp cận hệ thống từ công nghệ, pháp luật, truyền thông đến giáo dục.

Đại biểu Quốc hội Bùi Hoài Sơn.

Tin giả trong thiên tai không chỉ gây nhiễu loạn hoạt động cứu hộ trước mắt, mà điều đáng lo hơn là những vết thương âm ỉ để lại trong lòng xã hội. Nếu không được kiểm soát kịp thời và bài bản, hậu quả dài hạn của chúng đối với an ninh thông tin và niềm tin xã hội sẽ rất nghiêm trọng.

Trước hết, tin giả AI có khả năng bào mòn niềm tin của người dân vào các thiết chế công. Khi liên tục tiếp nhận những hình ảnh, video giả mạo nhưng lại rất thật, người dân dễ rơi vào trạng thái hoang mang, nghi ngờ, thậm chí phủ nhận mọi thông tin chính thống. Trong quản trị quốc gia, niềm tin xã hội chính là “hạ tầng mềm” quan trọng nhất. Một khi niềm tin bị tổn thương, hiệu quả điều hành sẽ suy giảm, quá trình phục hồi sau thiên tai gặp nhiều trở ngại và mọi chính sách dù đúng cũng khó đạt hiệu quả mong muốn.

Thứ hai, tin giả AI tạo ra một môi trường thông tin mập mờ, hỗn loạn, khiến công tác an ninh thông tin trở nên thách thức hơn bao giờ hết. Trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ và đời sống phụ thuộc nhiều vào mạng xã hội, chỉ cần một video bị cắt ghép lan truyền trên nền tảng lớn là các cơ quan chức năng phải mất nhiều giờ, thậm chí nhiều ngày để đính chính, xử lý, truy vết. Điều này không chỉ tiêu tốn nguồn lực, mà còn gây áp lực rất lớn lên hệ thống quản lý.

Thứ ba, hậu quả dài hạn của tin giả là làm xói mòn khả năng tự miễn dịch thông tin của người dân. Khi tiếp xúc quá nhiều với tin giả, người dân dần mất khả năng phân biệt đúng - sai, thật - giả. Đó là lúc xã hội đối mặt với nguy cơ “dịch mù thông tin” (infodemic). Khi thiên tai, khủng hoảng, hay các tình huống khẩn cấp xảy ra, sự rối loạn này sẽ khiến cộng đồng dễ bị kích động, dẫn đến những phản ứng thiếu kiểm soát.

Thứ tư, tin giả tạo ra sự chia rẽ trong xã hội. Những câu chuyện không có thật nhưng được kể lại bằng ngôn ngữ cảm xúc mạnh dễ làm bùng lên tranh cãi, công kích lẫn nhau, thậm chí đánh mất tinh thần đoàn kết, vốn là giá trị dân tộc đã giúp chúng ta vượt qua rất nhiều khó khăn. Vì vậy, nếu không được kiểm soát, tin giả AI sẽ không chỉ đe dọa an ninh thông tin mà còn thử thách bản lĩnh xã hội, phá vỡ nền tảng lòng tin, điều mà bất kỳ quốc gia nào cũng phải dày công gây dựng.

Trách nhiệm của các nền tảng mạng xã hội

Các nền tảng mạng xã hội không thể đứng ngoài câu chuyện tin giả AI. Đó không chỉ là “nơi chứa” thông tin mà đã trở thành một phần quan trọng trong hệ sinh thái thông tin quốc gia. Khi video giả mạo được lan truyền trên một nền tảng lớn, thiệt hại không chỉ rơi vào các cơ quan quản lý hay lực lượng cứu hộ, mà còn trực tiếp ảnh hưởng đến uy tín, trách nhiệm và vai trò xã hội của chính nền tảng đó.

Trong các tình huống khẩn cấp như thiên tai, trách nhiệm này càng nặng nề hơn. Sự chậm trễ hoặc buông lỏng của nền tảng có thể khiến tin giả lan rộng theo cấp số nhân, làm rối loạn chỉ đạo ứng phó, gây ra hoang mang và khiến người dân hiểu sai bản chất sự việc. Những gì chúng ta chứng kiến thời gian qua, các video bị cắt ghép, hình ảnh bịa đặt, giọng nói tổng hợp cho thấy, nếu nền tảng không hành động mạnh mẽ, hệ quả sẽ không chỉ dừng lại ở truyền thông sai lệch mà còn đe dọa an ninh, an toàn của cộng đồng.

Vì vậy, đã đến lúc các nền tảng phải chuyển từ vai trò “quan sát” sang vai trò “đồng hành trách nhiệm”. Điều này đòi hỏi họ phải đầu tư nhiều hơn vào công nghệ nhận diện nội dung do AI tạo ra, đặc biệt trong giai đoạn cao điểm thiên tai; phải thiết lập kênh phối hợp trực tiếp với cơ quan chức năng; phải nâng mức ưu tiên cảnh báo, gỡ bỏ đối với những nội dung nguy hiểm.

Liệu chúng ta có cần những quy định mạnh tay hơn? Tôi tin là có. Các quốc gia trên thế giới đang bàn thảo về việc yêu cầu nền tảng phải gắn nhãn cảnh báo bắt buộc với nội dung AI, xây dựng cơ chế “phanh khẩn cấp thông tin” trong tình huống đặc biệt. Thậm chí, họ còn áp dụng chế tài khi nền tảng chậm trễ xử lý tin giả gây hậu quả nghiêm trọng. Việt Nam không thể đi sau trong câu chuyện này, nhất là khi chúng ta đang bước vào giai đoạn xây dựng luật pháp mới cho môi trường mạng, AI và an ninh thông tin.

Các nền tảng số phải hiểu rằng, tự do ngôn luận không đồng nghĩa với tự do tung hỏa mù; trách nhiệm xã hội không chỉ dừng lại ở tuyên bố, mà phải thể hiện bằng những quy trình kỹ thuật và hành động cụ thể.

Nguy cơ tin giả AI tác động cảm xúc của con người. (Nguồn: Internet)

“Tường lửa” nhận thức của mỗi người

Theo tôi, bên cạnh nỗ lực của Nhà nước và các nền tảng số, yếu tố quyết định vẫn nằm ở “tường lửa nhận thức” của mỗi công dân. Công nghệ có thể giúp phát hiện, luật pháp có thể chế tài, báo chí có thể đính chính, nhưng nếu mỗi người không có khả năng tự bảo vệ mình trước "cơn lũ" thông tin, thì mọi biện pháp khác đều chỉ là rào chắn tạm thời. Tin giả AI nguy hiểm chính vì nó đánh vào cảm xúc, một khi cảm xúc bị dẫn dắt sai, lý trí sẽ bị bỏ lại phía sau.

Muốn xây dựng được “tường lửa nhận thức” vững vàng, người dân trước hết cần có kỹ năng kiểm chứng thông tin. Trong bối cảnh hiện nay, nguyên tắc “ngừng 3 giây trước khi chia sẻ” quan trọng hơn bao giờ hết: Dừng lại để xem nguồn tin là ai, hình ảnh đó đến từ đâu, video đó có thật sự tương thích với thời gian và địa điểm hay không. Việc tìm lại nguồn gốc hình ảnh bằng các công cụ truy vết vốn rất dễ sử dụng cần được phổ biến rộng rãi đến từng người dân, đặc biệt là giới trẻ.

Đồng thời, người dân cần được trang bị kỹ năng nhận diện sản phẩm AI giả mạo. Đặc biệt, với ảnh và video, những nội dung dễ gây tác động mạnh, mỗi công dân phải biết phát hiện những dấu hiệu bất thường: Ánh sáng không tự nhiên, chuyển động môi không khớp, kết cấu nền bị vỡ, góc quay bất thường… Đây không phải là kỹ năng của chuyên gia, mà là năng lực tối thiểu mà xã hội số yêu cầu ở mọi người.

Bên cạnh đó, điều mà tôi luôn nhấn mạnh là kỹ năng quản trị cảm xúc khi tiếp nhận thông tin. Tin giả thường thành công vì nó tạo ra nỗi sợ, sự thương xót, hoặc cảm giác phẫn nộ, những cảm xúc khiến người ta chia sẻ trong vài giây mà không kiểm chứng. Khi mỗi người biết giữ bình tĩnh, biết đặt câu hỏi, biết tự vấn “tại sao lại đăng đúng lúc này?”, thì nguy cơ bị thao túng sẽ giảm đi rất nhiều.

Ngoài ra, “tường lửa nhận thức” chỉ bền vững khi nó được xây dựng bằng giáo dục truyền thông - kỹ năng cần được đưa vào nhà trường, các chương trình cộng đồng, và cả những nền tảng trực tuyến. Một xã hội có miễn dịch thông tin tốt sẽ không chỉ chống được tin giả, mà còn trở nên tự tin hơn, chủ động hơn và bền vững hơn trước mọi khủng hoảng.

Cần hệ sinh thái chống tin giả

Từ góc độ chính sách, tôi cho rằng để đối phó hiệu quả với tin giả, đặc biệt là tin giả do AI tạo ra, chúng ta không thể chỉ dựa vào một lực lượng đơn lẻ. Cần hình thành một “hệ sinh thái chống tin giả” thực sự, nơi Nhà nước - báo chí - nền tảng số và người dân cùng tham gia như những mắt xích không thể tách rời.

Trước hết, Nhà nước phải đi đầu bằng việc hoàn thiện thể chế, cập nhật pháp luật theo kịp các công nghệ tạo sinh mới, đặc biệt là trong bối cảnh chúng ta đang xây dựng hệ thống luật pháp cho chuyển đổi số, AI và an ninh thông tin. Cần có quy định rõ ràng về trách nhiệm xử lý của các nền tảng số, cơ chế gắn nhãn bắt buộc với nội dung AI, cũng như quy trình “phanh khẩn cấp thông tin” khi xảy ra thiên tai, khủng hoảng.

Báo chí chính thống đóng vai trò “cột mốc” giữ vững thông tin chuẩn xác. Trong thời đại mà tốc độ lan truyền được ưu tiên hơn độ tin cậy, báo chí cần trở thành kênh xác minh nhanh, phát đi cảnh báo kịp thời, đồng thời đổi mới cách đưa tin để tiếp cận người dân theo cách gần gũi và thuyết phục hơn. Khi báo chí mạnh, xã hội sẽ có điểm tựa để phân biệt thật, giả.

Các nền tảng số phải là đối tác trách nhiệm, chứ không chỉ là nơi đăng tải. Họ cần sử dụng công nghệ AI đối trọng để phát hiện nội dung giả mạo, tăng cường cơ chế phối hợp với cơ quan nhà nước, minh bạch hơn trong quá trình xử lý. Thế giới đang đi theo hướng này và Việt Nam cần chủ động bước cùng nhịp.

Cuối cùng, người dân là tuyến phòng thủ quan trọng nhất. Một xã hội có khả năng tự miễn dịch thông tin cao sẽ giảm đáng kể tác động của tin giả. Điều này đòi hỏi giáo dục truyền thông, kỹ năng số và năng lực quản trị cảm xúc phải trở thành kỹ năng chung của công dân trong kỷ nguyên mới.

Nếu chúng ta kết nối được bốn trụ cột này, Việt Nam sẽ hình thành một hệ sinh thái chống tin giả vững vàng, không chỉ bảo vệ cộng đồng trước những “cơn lũ thông tin” ngày càng tinh vi, mà còn củng cố niềm tin xã hội, gìn giữ sự ổn định, tăng cường khả năng chống chịu của quốc gia trong mọi tình huống. Đó không chỉ là câu chuyện kỹ thuật hay truyền thông, mà là một phần của chiến lược xây dựng một xã hội an toàn, minh bạch và nhân văn trong kỷ nguyên số.

ĐBQH. Bùi Hoài Sơn

Nguồn TG&VN : https://baoquocte.vn/nguy-co-tu-tin-gia-ai-va-trach-nhiem-cua-xa-hoi-337805.html