Nguyên Bộ trưởng KH&CN Nguyễn Quân: Thu hút nhân tài không thể chỉ bằng 'thảm đỏ' hay lời hứa hẹn

9 giờ trướcBài gốc

TS Nguyễn Quân, nguyên Bộ trưởng KH&CN

LTS: Ngày 6/7/2025, Văn phòng Trung ương Đảng thông báo chỉ đạo "nóng" của Tổng Bí thư Tô Lâm: giao Bộ Nội vụ chủ trì, trong vòng hai tháng phải trình cơ chế đãi ngộ "vượt khung" để đưa ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu về nước công tác. Tại Hội nghị sơ kết 6 tháng đầu năm của Ban Chỉ đạo Trung ương về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số ngày 2/7/2025, Tổng Bí thư nhấn mạnh yêu cầu "xây dựng cơ chế đãi ngộ đặc biệt" cho đội ngũ "tổng công trình sư", "kiến trúc sư trưởng", những người có vai trò then chốt trong triển khai các sáng kiến chiến lược về khoa học công nghệ, đặc biệt trong các lĩnh vực mũi nhọn như AI, bán dẫn, vật liệu mới.

Làm thế nào để các chỉ đạo của Tổng Bí thư thành hiện thực, nhằm phát triển đất nước? Tạp chí điện tử VietTimes mở diễn đàn MỜI GỌI VÀ PHÁT TRIỂN NHÂN TÀI để tiếp nhận ý kiến, đề xuất chính sách hoặc chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn về việc thu hút, phát triển đội ngũ nhân tài quốc gia trong lĩnh vực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo từ quý độc giả, chuyên gia, nhà quản lý, nhà khoa học, trí thức trong và ngoài nước.

Trong bài viết dưới đây VietTimes đã có cuộc trao đổi với TS Nguyễn Quân, nguyên Bộ trưởng Khoa học và Công nghệ, về những cơ chế vượt trội cần thiết để thu hút nhân tài về trở về cống hiến cho sự phát triển đất nước.

- Thưa ông, nhiều năm qua việc mời chuyên gia giỏi về nước cống hiến vẫn gặp rất nhiều khó khăn. Theo ông, đâu là nguyên nhân chính?

- Từ năm 2007, trong chuyến thăm chính thức Hoa Kỳ, Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết đã có cuộc gặp gỡ đầy xúc động với khoảng 1.000 Việt kiều tại quận Cam, bang California, nơi được xem là trung tâm cộng đồng người Việt lớn nhất ở Mỹ. Ông Triết kêu gọi bà con Việt kiều gác lại quá khứ, đoàn kết và cùng nhau xây dựng đất nước Việt Nam vững mạnh. Lời kêu gọi của ông Nguyễn Minh Triết đã nhận được nhiều tràng vỗ tay và sự ủng hộ từ cộng đồng Việt kiều, trong đó có cả những nhân vật từng bất đồng chính kiến.

Đến nay, tinh thần đó được tiếp nối mạnh mẽ qua chỉ đạo cụ thể của Tổng Bí thư Tô Lâm về việc xây dựng cơ chế vượt trội để mời gọi tối thiểu 100 trí thức Việt kiều đóng góp cho sự nghiệp phát triển đất nước.

Thời gian qua, một trong những tồn tại lớn trong việc thu hút trí thức kiều bào là nhiều chuyên gia, trí thức Việt kiều về nước với mong muốn được đóng góp cho quê hương nhưng sau khi được tham gia sự kiện nào đó, rồi… lại ra đi. Họ không được cơ quan, tổ chức nào tin tưởng giao công việc tương xứng với trình độ chuyên môn, không đủ thẩm quyền tạo lập được nhóm nghiên cứu mạnh, không có quyền tự chủ cao.

Tôi khẳng định không một nhà khoa học, một trí thức nhiệt huyết nào chấp nhận được điều đó.

Người tài, nhất là các chuyên gia đầu ngành, cần một môi trường khoa học nghiêm túc, nơi họ được tin tưởng, được giao quyền chủ động và được hòa mình vào một hệ sinh thái chuyên nghiệp.

- Hiện có một số luật đã được ban hành, như Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, Luật Công nghiệp công nghệ số, quy định cụ thể về những ưu đãi đối với các chuyên gia, nhân tài công nghệ số đảm nhiệm vai trò tổng công trình sư. Là người có ý kiến mạnh mẽ về việc xây dựng cơ chế ưu đãi đặc biệt cho chức danh tổng công trình sư, ông thấy luật đã quy định đầy đủ, rõ ràng chưa, thưa ông?

- Tôi đánh giá cao việc Chính phủ, Quốc hội khẩn trương đưa những nội dung mới này vào luật. Tuy vậy, luật chỉ là “cái khung”. Điều quan trọng là cần có những nghị định, thông tư hướng dẫn cực kỳ cụ thể, chi tiết để có thể triển khai trong thực tế.

Ví dụ, về quyền tự chủ thực chất trong nghiên cứu, nhà khoa học được làm gì, được cấp ngân sách ra sao, thẩm quyền tương đương cấp nào,… phải được quy định rõ ràng. Nếu chỉ nói chung chung là “theo quy định pháp luật” nhưng không có hướng dẫn thực thi thì gần như không thể triển khai vào cuộc sống.

Ngay cả các dự án nghiên cứu không thành công vì lý do khách quan cũng cần phải được chấp nhận, được miễn trừ trách nhiệm nếu ekip nghiên cứu đã tuân thủ đúng quy trình. Đó là tư duy đầu tư mạo hiểm, chấp nhận tỷ lệ thất bại để có cơ hội làm được việc lớn.

- “Quyền tự chủ thực chất” như ông vừa nhắc tới, có phải là chìa khóa để người tài phát huy năng lực?

- “Quyền tự chủ thực chất” chính là quyền chủ động toàn diện về tài chính, nhân sự, hợp tác quốc tế… của những người gánh vác trách nhiệm tổng công trình sư, chủ nhiệm dự án nghiên cứu, chủ nhiệm đề tài, lãnh đạo các tổ chức KHCN,…

Đơn cử, hiện nay muốn tổ chức hội nghị khoa học quốc tế thì phải xin phép 3-4 cơ quan, thời gian chờ đợi phê duyệt tính bằng tháng, có khi cả năm trời. Hoặc muốn mua tài liệu, bằng sáng chế thì thủ tục rườm rà, không ai duyệt. Những hạn chế trong chính sách đó khiến các nhà khoa học mất động lực.

Trong khi đó, các doanh nghiệp, tập đoàn kinh tế tư nhân thì khác. Họ mời được những nhà khoa học giỏi, giao nhiệm vụ cụ thể, có quỹ nghiên cứu cả nghìn tỷ đồng, chế độ ưu đãi tốt, quyền tự chủ cao và thực tế đã có nhiều đề tài, dự án thành công vang dội. Khu vực công lập đến nay chưa thu hút được những người như thế.

- Như vậy, liệu có phải mấu chốt của vấn đề tồn tại không nằm ở luật, mà là ở cách hành xử và niềm tin?

- Đúng vậy. Tôi thấy điều then chốt là cơ chế, là thái độ, là cách hành xử, là sự lắng nghe, là lòng tin của cấp trên, của đồng nghiệp,…đối với họ. Nhân tài không về chỉ vì được hứa hẹn lương cao. Họ cần được tin tưởng, được giao nhiệm vụ tương xứng với khả năng, với tầm vóc của họ.

Có người về nước hừng hực khí thế cống hiến nhưng không thoát khỏi được công việc bàn giấy, không ai hỏi han hay giao việc suốt cả năm trời. Thế thì liệu họ có còn mong muốn được cống hiến cho quê hương?

Họ cần một hệ sinh thái nghiên cứu mạnh, có đồng nghiệp cùng trình độ, cùng chí hướng và cơ chế ủng hộ hết sức về chính sách. Tôi đã chứng kiến nhiều nhà khoa học, trí thức Việt kiều đơn độc trong một môi trường nặng tính hành chính, thiếu tương hỗ, xa lạ với thói quen làm việc của họ ở nước ngoài.

- Ông nghĩ thế nào về sự khác biệt nào giữa các tổ chức khoa học công nghệ công lập và doanh nghiệp, tập đoàn kinh tế trong việc thu hút nhân tài nói chung và tinh hoa KHCN nói riêng?

- Sự khác biệt này rất lớn. Các doanh nghiệp, tập đoàn kinh tế như VinGroup hay Viettel có quyền chủ động, có quỹ hỗ trợ tài chính mạnh, giao nhiệm vụ cụ thể, và dám chịu trách nhiệm. Nhờ đó, họ mời được người tài, thậm chí đồng nghiệp của chuyên gia cũng sẵn sàng về nước để cùng cống hiến.

Ngược lại, khu vực hành chính, sự nghiệp công lập thì e dè, bị ràng buộc bởi quá nhiều thủ tục. Họ không có quyền quyết định mức lương cao, không điều động được nhân sự cho nhóm nghiên cứu mạnh, chưa có cơ chế thông thoáng trong việc điều chỉnh nội dung dự án, mua sắm thiết bị vật tư, và chấp nhận nghiên cứu KHCN thất bại,… Những điều này dẫn đến môi trường làm việc kém hấp dẫn.

Người đứng đầu các viện nghiên cứu công lập cần được trao toàn quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm về nhân sự, tài chính và xác định nhiệm vụ nghiên cứu. Không thể có kết quả khi cơ chế “trói tay” họ.

Nếu 100 nhân tài KHCN về nước cống hiến, chỉ cần vài ba người tạo ra sản phẩm nghìn tỷ là thành công rồi.

Đó chính là đầu tư mạo hiểm – Rủi ro nhưng đáng giá.

- Có ý kiến cho rằng dường như chúng ta đang tập trung kích hoạt cho khu vực doanh nghiệp, đặc biệt là khối doanh nghiệp tư nhân, trong khi khu vực sự nghiệp công lập vẫn dậm chân tại chỗ?

- Quan điểm này không phải không có lý. Hiện nay môi trường khối công lập bị bó buộc, ngại trách nhiệm, không có quyền tự chủ tài chính hay tự chủ nhân sự. Còn khối tư nhân thì thực tế hơn, họ gắn lợi ích với sản phẩm, nên mang tới động lực lớn và hiệu quả cao.

Tuy nhiên, nếu chỉ tập trung thúc đẩy khối tư nhân thì quốc gia sẽ thiếu những sản phẩm mang tính công ích, những giải pháp phát triển vì lợi ích xã hội, an ninh quốc phòng.

Vì thế, tôi cho rằng khi mời các nhà khoa học về nước thì nhà nước phải chủ động đặt hàng sản phẩm công nghệ chiến lược, ưu đãi thực chất, thông thoáng trong giao quyền tự chủ cho họ, từ định hướng nghiên cứu, tuyển dụng cán bộ đến tự chủ tài chính,…tạo môi trường làm việc tương tự ở các nước phát triển.

- Thực tế đã Việt Nam đã có những cơ chế ưu đãi trả lương lên tới 120 triệu đồng/tháng dành cho người đứng đầu tổ chức khoa học, công nghệ công lập. Đây có phải là tín hiệu tích cực nhưng chưa phát huy được hiệu quả, thưa ông?

- Đúng, chúng ta đã có những cơ chế đặc biệt để chiêu mộ nhân tài. Như Nghị quyết 98/2023/QH15 của Quốc hội về thí điểm cơ chế đặc thù phát triển TP.HCM, thành phố này được quyền xây dựng chính sách thu nhập đặc biệt cho chuyên gia, nhà khoa học và người có tài năng đặc biệt trong khoa học, công nghệ lên tới 120 triệu đồng/tháng.

Điều này rất đáng khích lệ. Tuy vậy, thực tế cho đến nay, chưa có đơn vị nào, cá nhân nào xác nhận đã trả mức lương như nghị quyết cho phép. Tâm lý “sợ sai” vẫn còn rất nặng. Hệ thống hành chính của ta chưa quen với sự phá vỡ khuôn mẫu. Chưa kể nhà khoa học được nhận lương cao vẫn khó điều hành dự án nếu các đồng nghiệp của mình chỉ được hưởng mức lương dưới 10 triệu đồng/tháng.

Điều này khác với khối doanh nghiệp, ví dụ như Vingroup, họ đi theo lối riêng: Họ trao quyền, giao trách nhiệm và chấp nhận rủi ro theo nguyên tắc “cả gói”. Họ không nhìn nhân tài qua mức lương, mà qua đóng góp thực tế.

TS Nguyễn Quân cho rằng Nhà nước chi trả mức lương vài tỷ đồng/năm cho một người, nếu họ tạo ra sản phẩm nghìn tỷ cho đất nước thì chúng ta vẫn thành công

Nếu không có hành động thực chất thì nghị quyết cũng chỉ nằm trên giấy. Các chuyên gia, các nhà khoa học Việt kiều sẽ nhìn và đánh giá qua cách chúng ta thực thi, chứ không phải lời hứa hẹn.

- Vậy, yếu tố nào có thể trở thành động lực để chuyên gia Việt kiều quyết định về Việt Nam cống hiến, ngoài mức lương?

- Mức lương chỉ là một phần. Những người giỏi thực sự cần được trao niềm tin, được giao quyền chủ động, được làm việc trong một môi trường chuyên môn nghiêm túc. Nếu người ta làm ra sản phẩm công nghệ có giá trị hàng nghìn tỷ, thì trả lương vài tỷ mỗi năm là quá xứng đáng.

Chúng ta cần xem lương như một công cụ đo lường hiệu quả, chứ không phải là hệ số chức danh. Nhà khoa học không phải công chức, nên cách trả lương cũng phải khác.

Chúng ta đã chi hàng nghìn tỷ đồng cho những dự án không hiệu quả thì không nên có tâm lý ngại đầu tư vài trăm tỷ đồng để mời 100 nhân tài.

Hiện nay Bộ Nội vụ đang xây dựng phương án để nhà khoa học chủ trì dự án lớn được hưởng mức lương và chế độ vật chất tương đương Bộ trưởng. Tôi thấy đó là mức đãi ngộ chưa tương xứng và nặng tính hành chính, nếu thực hiện sẽ không khả thi và là điều rất đáng tiếc.

- Trong chiến lược thu hút nhân tài phục vụ các mục tiêu phát triển KHCN, kinh tế - xã hội đến năm 2050, ông kỳ vọng gì từ chính sách sắp tới?

- Chính sách không nên là những lời hoa mỹ, vì không thể thực thi được. Chúng ta phải cụ thể hóa bằng con số, bằng việc mở rộng quyền hạn, bằng quy trình rõ ràng. Cần quy định chi tiết về quyền tự chủ cho các chuyên gia, các nhà khoa học: Họ được làm gì, cấp nào phê duyệt, ai chịu trách nhiệm.

Chúng ta phải đặt niềm tin vào nhân tài, dám giao quyền, chấp nhận rủi ro. Phải có cơ chế cho phép thất bại như trong đầu tư khởi nghiệp, thì mới khuyến khích sáng tạo.

Nếu thật sự tin vào người tài, ta phải trao quyền. Có thể trong 100 người về, 97 người không tạo ra đột phá nhưng có 3 người “làm nên chuyện”, thì quốc gia đã có sự phát triển vượt bậc rồi. Đó là cách đầu tư mạo hiểm trong khoa học, dám chấp nhận thất bại để vươn tới kỳ tích.

- Làm thế nào để Việt Nam có thể thu hút được 100 chuyên gia, trí thức Việt kiều như kỳ vọng, thưa ông?

- Việc này không dễ. Các chuyên gia, các nhà khoa học thực sự giỏi thường đang làm việc những nơi có hệ sinh thái tốt, lương cao, điều kiện nghiên cứu thuận lợi. Về Việt Nam, họ phải gây dựng từ đầu.

Tôi cho rằng không một nhà khoa học nào giỏi chuyên môn về nước vì tiền, vì mức lương, chỉ có tình yêu đất nước và niềm tin vào cơ chế mới thuyết phục được họ.

Muốn thu hút thì phải có cơ chế thông thoáng, điều kiện làm việc thuận lợi, ưu đãi tốt. Thậm chí, Nhà nước chi trả mức lương vài tỷ đồng/năm cho một người, nếu họ tạo ra sản phẩm nghìn tỷ cho đất nước thì chúng ta vẫn thành công. Càng không thể so sánh lương chuyên gia với lương của công chức nhà nước. Nhà khoa học làm nhiệm vụ khác với công chức, đo bằng đóng góp, bằng chất xám chứ không bằng chức danh.

- Xin cảm ơn ông!

Trao quyền tự chủ tài chính cho các trường đại học, viện nghiên cứu công lập

Trao đổi về việc thu hút nhân tài, TS Nguyễn Quân nhắc tới trường hợp GS Ngô Bảo Châu như một bài học thực tiễn.

Từ năm 2011, sau khi GS Ngô Bảo Châu được nhận Giải thưởng Field, Viện nghiên cứu cao cấp về Toán từng muốn phá lệ trả lương cho GS Châu ở mức cao hơn so với mức lương nhà nước thông thường dành cho vị trí tương đương.

Tuy vậy, mức lương này tương đương mức lương chuyên gia trong thang bảng lương hành chính sự nghiệp nên Viện và Bộ Giáo dục - Đào tạo không đủ thẩm quyền. Cuối cùng mức lương của GS Châu được cấp cao quyết định dù chỉ ở mức 2 lần lương giáo sư trong nước. Dĩ nhiên, mức lương ấy vẫn quá ít ỏi và GS Châu phải tự bỏ thêm tiền túi mỗi lần về Việt Nam làm việc.

Tại một hội thảo về cải cách giáo dục đại học diễn ra vào tháng 7/2014, GS Ngô Bảo Châu đã nêu quan điểm rằng các tổ chức khoa học công lập cần có cơ chế tự chủ thực chất, đặc biệt trong việc bổ nhiệm cán bộ và chi trả thu nhập tương xứng.

TS Nguyễn Quân, khi đó là Bộ trưởng KH&CN, đã chia sẻ với GS Châu và thẳng thắn chỉ ra rằng ngay cả Nghị định 115/2005/NĐ-CP về cơ chế tự chủ tự chịu trách nhiệm của tổ chức KHCN công lập sau hàng chục năm vẫn không thực hiện được do vướng cơ chế tài chính và quy định hành chính. Ông Quân cho rằng muốn cải cách thực sự, cần thay đổi và đồng bộ hóa hệ thống luật pháp để trao quyền tự chủ tài chính cho các trường đại học, viện nghiên cứu công lập.

Cuộc trao đổi trên giữa hai nhà khoa học, một người trong giới học thuật, một người trong quản lý nhà nước, đã phản ánh rõ những bất cập trong hệ thống các tổ chức nghiên cứu khoa học khối công lập ở Việt Nam, đồng thời gợi mở những vấn đề cần cải cách mạnh mẽ để thu hút nhân tài và phát triển khoa học công nghệ.

Lời mời góp ý với Diễn đàn “MỜI GỌI VÀ PHÁT TRIỂN NHÂN TÀI”

Tạp chí điện tử VietTimes trân trọng mời quý độc giả, chuyên gia, nhà quản lý, nhà khoa học, trí thức trong và ngoài nước gửi ý kiến, đề xuất chính sách hoặc chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn nhằm góp phần hiện thực hóa các chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm về việc thu hút, phát triển đội ngũ nhân tài quốc gia trong lĩnh vực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Vui lòng gửi bài viết và ý kiến về diễn đàn “MỜI GỌI VÀ PHÁT TRIỂN NHÂN TÀI” theo địa chỉ: toasoan@viettimes.vn

Anh Lê

Nguồn VietTimes : https://viettimes.vn/nguyen-bo-truong-khcn-nguyen-quan-thu-hut-nhan-tai-khong-the-chi-bang-tham-do-hay-loi-hua-hen-post187897.html