'Nữ tướng' ngành Nhân văn

7 giờ trướcBài gốc

GS.TS Ngô Thị Phương Lan cùng tham gia trồng cây, khánh thành “Vườn cây ơn Bác” trong chương trình “Đại học Xanh”. Ảnh: NVCC

Là nhà giáo, nhà quản lý và nhà khoa học lĩnh vực Khoa học Xã hội và Nhân văn, GS.TS Ngô Thị Phương Lan - Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TPHCM) không ngừng đổi mới tư duy, đưa nghiên cứu gắn liền với thực tiễn.

Công nghệ không tách rời tri thức nhân văn

GS.TS Ngô Thị Phương Lan sinh năm 1974, quê tại Tây Ninh (Long An cũ). Bà tốt nghiệp Cử nhân ngành Đông phương học tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TPHCM), sau đó bảo vệ Thạc sĩ Nhân học văn hóa - xã hội tại Đại học Toronto (Canada) và Tiến sĩ chuyên ngành Dân tộc học tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Năm 2024, bà được xét chọn danh hiệu “Nhà giáo tiêu biểu” và là một trong 18 cá nhân được Đại học Quốc gia TPHCM vinh danh “Gương điển hình tiên tiến giai đoạn 2020 - 2025”.

Trong bối cảnh công nghệ phát triển bùng nổ, trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn đang định hình mọi lĩnh vực đời sống, nhiều người lo ngại khoa học xã hội và nhân văn sẽ bị đẩy vào thế “lép vế” so với các ngành khoa học tự nhiên và công nghệ.

Nhưng với GS.TS Ngô Thị Phương Lan, tri thức nhân văn không hề suy giảm giá trị. Trái lại, nó ngày càng trở thành “la bàn” không thể thiếu trong một xã hội số. Bởi công nghệ và nhân văn không phải là hai thái cực đối lập, chúng là hai mặt bổ sung cho nhau.

“Trong kỷ nguyên số, chúng ta dễ bị cuốn vào những con số GDP, chỉ số năng suất, biểu đồ thị phần…, những dữ liệu dễ nắm bắt, dễ đo đếm hơn là những giá trị như niềm tin, bản sắc, công lý hay sự đồng cảm.

Nếu khoa học tự nhiên và công nghệ chế tạo ra máy móc, phát minh thuốc chữa bệnh, tạo ra của cải vật chất nhìn thấy được thì khoa học xã hội và nhân văn lại trầm lặng hơn vì sản phẩm là nhận thức xã hội, tư tưởng con người và chiều sâu văn hóa. Những thứ ấy không thể định lượng chính xác bằng con số, biểu đồ, khối lượng”, GS Lan lý giải.

Giá trị cốt lõi của tri thức nhân văn trong thời đại số, theo GS Lan, được thể hiện rõ ở ba khía cạnh. Trước hết là khả năng tư duy phản biện, giúp con người không chỉ phân tích bối cảnh mà còn đặt ra những câu hỏi về mặt đạo đức trong ứng dụng công nghệ. Bên cạnh đó là sự thấu hiểu con người, điều mà máy móc, dù hiện đại đến đâu, cũng không thể thay thế.

Chính tri thức nhân văn đem lại năng lực giao tiếp, sự đồng cảm và cái nhìn sâu sắc về hành vi, văn hóa, lịch sử; từ đó giúp công nghệ thực sự gắn kết với đời sống và chính sách xã hội trở nên hiệu quả. Cuối cùng, nhân văn còn là mảnh đất nuôi dưỡng sáng tạo, nơi sản sinh những người kể chuyện, nhà thiết kế trải nghiệm, những “người thổi hồn” vào công nghệ, biến công cụ khô khan thành cầu nối giữa vật chất và tinh thần, giữa văn hóa và giá trị.

“Công nghệ có thể tạo ra cái gì và bằng cách nào, nhưng chính nhân văn mới trả lời được câu hỏi tại sao và cho ai. Một xã hội số lành mạnh không thể thiếu la bàn nhân văn”, bà nhấn mạnh.

Không chỉ gắn kết chặt chẽ, tri thức nhân văn còn như “sợi dây gắn kết” giúp công nghệ phát triển bền vững và có chiều sâu. Nhân văn cung cấp nguồn tri thức quan trọng từ các lĩnh vực như tâm lý học, xã hội học, ngôn ngữ học… giúp các sản phẩm công nghệ, từ giao diện người dùng, dịch vụ công trực tuyến đến đô thị thông minh, thực sự lấy con người làm trung tâm, thân thiện, dễ sử dụng và bền vững, đồng thời không làm mai một các giá trị cộng đồng.

Khi công nghệ phát triển với tốc độ vượt bậc, tri thức nhân văn càng trở nên cần thiết để giúp con người thấu hiểu bản thân và các mối quan hệ xã hội, từ đó tìm ra nguyên nhân sâu xa của các vấn đề nảy sinh và đề xuất giải pháp về chính sách, giáo dục nhằm hạn chế tác động tiêu cực.

“Đặc biệt, trong xu thế toàn cầu hóa khiến thế giới ngày càng ‘phẳng’, nhân văn trở thành điểm tựa để bản sắc văn hóa, lịch sử và ngôn ngữ dân tộc được số hóa, lưu trữ và phát huy hiệu quả. Nhờ vậy, xã hội số Việt Nam không chỉ hiện đại mà còn đậm tinh thần dân tộc; chuẩn mực đạo đức được gìn giữ, sức mạnh tinh thần được kế thừa, tạo nên nội lực để các thế hệ tương lai vững vàng vươn lên”, GS Lan nói.

GS.TS Ngô Thị Phương Lan. Ảnh: NVCC

Đưa trí thức nhân văn vào đời sống

Không chỉ gắn bó với công tác nghiên cứu và giảng dạy, GS.TS Ngô Thị Phương Lan luôn trăn trở về cách để tri thức nhân văn thực sự trở thành nguồn lực thúc đẩy sự phát triển xã hội. Theo bà, trong thời đại 4.0, việc “học thuật hóa” những vấn đề thực tiễn chính là hướng đi trọng tâm của Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn.

Nhà trường khuyến khích giảng viên và sinh viên nghiên cứu các vấn đề nóng của xã hội, chuyển hóa thực tiễn thành tri thức học thuật, như tác động của mạng xã hội đến sức khỏe tinh thần, phát triển du lịch bền vững, ứng dụng ngôn ngữ học trong xử lý tiếng nói tự nhiên cho AI hay ảnh hưởng của truyền thông đến lựa chọn của học sinh, sinh viên… “Qua đó, khẳng định vai trò của tri thức nhân văn như một công cụ hiệu quả trong giải quyết các vấn đề xã hội”, nữ hiệu trưởng chia sẻ.

Cùng với định hướng đó, nhà trường chủ trương mở rộng hợp tác với các đơn vị thuộc khối khoa học tự nhiên, kỹ thuật, công nghệ và doanh nghiệp. Mục tiêu không chỉ để tăng tính liên ngành mà còn để các kết quả nghiên cứu có thể đi vào đời sống, trở thành chính sách, mô hình hay sản phẩm cụ thể.

“Các dự án nghiên cứu không chỉ dừng lại ở bài báo khoa học mà phải chuyển hóa thành sản phẩm, chính sách tư vấn hoặc mô hình thí điểm có thể áp dụng được. Chẳng hạn, các nhà Nhân học tham gia thiết kế trải nghiệm người dùng. Các nhà Ngôn ngữ học tham gia phát triển chatbot. Nhà Hán Nôm tham gia phát triển từ điển trực tuyến. Tất cả cho thấy hướng tiếp cận nhân văn đang từng bước hòa vào mạch chuyển đổi số của thời đại”, GS Lan cho biết.

Song song đó, nhà trường còn đẩy mạnh các chương trình, dự án phục vụ cộng đồng như một phần không thể tách rời trong đào tạo. Sinh viên được yêu cầu tham gia thực tập thực tế tại các tổ chức phi chính phủ, dự án cộng đồng hay chương trình tình nguyện tại địa phương, nơi các em có thể trực tiếp áp dụng lý thuyết văn hóa, xã hội học, truyền thông vào giải quyết vấn đề xã hội. GS Lan nhận định, đó là cách để người học nhận ra tác động thật của ngành nhân văn, rèn luyện kỹ năng và bồi đắp trách nhiệm xã hội.

Đại học Dong-A (Hàn Quốc) phong tặng danh hiệu Tiến sĩ danh dự ngành Quản trị Du lịch cho GS.TS Ngô Thị Phương Lan. Ảnh: NVCC

Giữ vững bản lĩnh, lan tỏa tinh thần nhân văn

Với GS.TS Ngô Thị Phương Lan, danh xưng “nữ tướng ngành nhân văn” không phải là vinh hiệu, mà là sự ghi nhận cho một hành trình dài đầy nỗ lực và kiên định. Bà chia sẻ, hành trình đó được xây dựng từ hai yếu tố cốt lõi: nỗ lực không ngừng và niềm tin vào giá trị nhân văn.

“Tôi rất trân trọng danh xưng mà mọi người dành cho, dù tôi chỉ tự nhận mình là một người làm giáo dục và nghiên cứu khoa học. Không có con đường tắt nào để khẳng định mình trong học thuật ngoài việc nghiên cứu nghiêm túc, công bố quốc tế và liên tục làm mới kiến thức. Là một phụ nữ trong vai trò lãnh đạo, tôi luôn tự đặt mình vào tiêu chuẩn cao nhất về chuyên môn để không bị nghi ngờ về năng lực”, bà nói.

Theo nữ hiệu trưởng, là nhà quản lý đồng thời nghiên cứu trong môi trường đại học, bà phải sắp xếp thời gian cho công tác quản lý, giảng dạy, nghiên cứu và nhiều nhiệm vụ khác. Việc dung hòa tất cả những vai trò này thực sự là thử thách lớn, đòi hỏi sự sắp xếp hợp lý và quyết tâm bền bỉ.

Bên cạnh đó, GS Lan cũng công tác trong môi trường học thuật nhiều thách thức. Bà từng đối mặt với định kiến xoay quanh việc liệu một người phụ nữ lãnh đạo có đủ sự quyết đoán, tầm nhìn dài hạn hay đủ thời gian và sức khỏe để cống hiến trọn vẹn hay không.

“Tôi chọn cách đối diện và chứng minh bằng hiệu quả. Thay vì tranh luận, tôi tập trung vào việc xây dựng một tập thể đoàn kết, tạo ra môi trường làm việc minh bạch và đạt được những thành tựu cụ thể trong đổi mới giáo dục, nghiên cứu khoa học. Quan trọng nhất là học cách ủy thác, tin tưởng vào đội ngũ và ưu tiên những điều thực sự quan trọng. Tôi không cố gắng hoàn hảo mọi việc, nhưng tôi cố gắng dẫn dắt một cách chân thành và hiệu quả”, bà chia sẻ.

GS.TS Ngô Thị Phương Lan và sinh viên trong ngày hội chào đón tân sinh viên năm học 2025 - 2026. Ảnh: HCMUSSH

Giữa bộn bề công việc, GS Lan luôn biết cách tìm sự cân bằng. Gia đình là điểm tựa giúp bà giữ năng lượng và niềm tin trong những giai đoạn căng thẳng. Bà xem sự ủng hộ của người thân, đồng nghiệp, học trò là “món quà vô giá” để có thể kiên định với lựa chọn của mình.

“Tôi may mắn nhận được sự thấu hiểu và hỗ trợ từ gia đình. Điều này giúp tôi duy trì sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống. Trong công việc, tôi thuận lợi được làm việc trong môi trường giáo dục với những người thầy đồng thời là lãnh đạo đáng kính. Các thế hệ lãnh đạo ở các cấp đã luôn tạo điều kiện, quan tâm để tôi hoàn thành nhiệm vụ. Các đồng nghiệp và cộng sự của tôi luôn chia sẻ, hỗ trợ để hướng đến sự phát triển chung của nhà trường”, GS Lan bày tỏ.

Dù ở cương vị quản lý hay người thầy, GS.TS Ngô Thị Phương Lan vẫn giữ nguyên ngọn lửa nhiệt huyết dành cho sinh viên - những người mà bà tin sẽ viết tiếp câu chuyện nhân văn trong kỷ nguyên số. Theo bà, trong thời đại công nghệ, thế hệ trẻ cần trang bị cho mình ba năng lực cốt lõi để vừa làm chủ công nghệ, vừa giữ vững bản sắc nhân văn.

Trước hết là khả năng tư duy đa chiều. Người trẻ không chỉ cần hiểu ngôn ngữ của công nghệ, dữ liệu, thuật toán, công cụ số mà còn phải hiểu ngôn ngữ của con người, tức là biết thấu cảm, giao tiếp và sáng tạo. Khi hội tụ được cả hai, họ mới có thể ứng dụng công nghệ một cách nhân văn, phục vụ con người thay vì bị công nghệ chi phối.

Bên cạnh đó, sinh viên cần giữ được “neo” giá trị nhân văn trong dòng chảy thông tin khổng lồ. La bàn đạo đức, lòng trắc ẩn và khả năng phân biệt đúng - sai, thật - giả chính là nền tảng giúp con người không bị cuốn trôi giữa thế giới ảo mà vẫn giữ được nhân cách và chuẩn mực.

Cuối cùng, đó là năng lực kết nối và hợp tác liên ngành. Sinh viên nhân văn không thể đứng tách biệt, mà cần học cách làm việc cùng những người ở các lĩnh vực kỹ thuật, kinh tế, công nghệ… để tạo nên hệ sinh thái nơi tri thức nhân văn và công nghệ hòa quyện, hỗ trợ nhau phát triển.

GS.TS Ngô Thị Phương Lan cho biết, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đang đổi mới mạnh mẽ để giúp sinh viên thích ứng với thời đại 4.0. Nhà trường phát triển các chương trình liên ngành - liên trường nhằm hình thành nguồn nhân lực có tư duy đa chiều, linh hoạt và phù hợp với nhu cầu xã hội.

Nhiều ngành học mới như Kinh doanh thương mại Hàn Quốc, Quản trị chất lượng giáo dục, Công nghệ giáo dục hay Tiếng Trung thương mại ra đời từ định hướng này. Đồng thời, sinh viên được chú trọng rèn luyện kỹ năng mềm, khả năng hội nhập quốc tế, tư duy phản biện, làm việc nhóm và năng lực ngoại ngữ thông qua các hoạt động giao lưu, trải nghiệm văn hóa cùng sinh viên quốc tế.

Cùng đó, nhà trường tích hợp công nghệ và chuyển đổi số vào chương trình đào tạo, bổ sung các học phần về trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu, truyền thông và công nghệ số.

Thùy Linh

Nguồn GD&TĐ : https://giaoducthoidai.vn/nu-tuong-nganh-nhan-van-post753105.html