Quản lý nhà nước không đi làm sự nghiệp: Tư duy kiến tạo trong phân cấp, phân quyền lĩnh vực văn hóa

9 giờ trướcBài gốc

Đây không chỉ là định hướng cho ngành xây dựng, mà còn là cảnh tỉnh mạnh mẽ với nhiều lĩnh vực khác đang có biểu hiện “vừa làm chính sách, vừa đi làm sự nghiệp”, trong đó có lĩnh vực văn hóa.

Trong bối cảnh nhà nước chuyển mạnh sang mô hình kiến tạo – phục vụ, nhiều đơn vị quản lý nhà nước về văn hóa vẫn trực tiếp đứng ra tổ chức liên hoan, triển lãm, sự kiện nghệ thuật… Điều này không chỉ làm mờ ranh giới giữa chức năng quản lý và hoạt động sự nghiệp, mà còn tạo ra những hệ lụy về hiệu quả, pháp lý và động lực phát triển.

Đã đến lúc cần một cuộc “tái định vị vai” trong toàn ngành: Quản lý nhà nước không đi làm sự nghiệp, mà phải tập trung vào tư duy chiến lược, thiết kế chính sách và kiến tạo hành lang pháp lý để nghệ sĩ, đơn vị sáng tạo và cộng đồng văn hóa được phát triển đúng vai, đúng hướng.

“Tập trung vào quản lý nhà nước thôi, đừng sa vào quản lý dự án. Mình là nhà nước kiến tạo.”- lời nhấn mạnh dứt khoát của Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính tại Đại hội Đảng bộ Bộ Xây dựng cũng là lời cảnh tỉnh với lĩnh vực văn hóa. Ảnh: TTXVN

Chồng chéo giữa quản lý và tổ chức sự kiện

Thay vì chỉ giữ vai trò định hướng và giám sát, không ít cơ quan quản lý nhà nước trong lĩnh vực văn hóa hiện nay lại “đi thẳng” vào tổ chức các sự kiện nghệ thuật, liên hoan, triển lãm… Một cách thẳng thắn, đó là biểu hiện rõ của sự chồng chéo vai trò – khi người cầm còi lại tham gia đá bóng, khi người viết luật lại trực tiếp chạy theo từng sự vụ, chương trình.

Trong nhiều năm qua, không ít chương trình nghệ thuật lớn – từ Liên hoan sân khấu, triển lãm mỹ thuật đến các tuần lễ văn hóa – đều do các Cục, Vụ, đơn vị thuộc Bộ trực tiếp “cầm trịch”: Viết đề án, tổ chức sản xuất, điều phối nghệ sĩ, mời báo chí, thậm chí đứng ra ký hợp đồng tài chính. Điều này không chỉ đặt cơ quan quản lý vào tình thế dễ phát sinh rủi ro sai phạm, mà còn khiến cho các đơn vị sự nghiệp, các nhà hát, trung tâm văn hóa, thậm chí doanh nghiệp tư nhân thiếu động lực phát triển. Một hệ sinh thái văn hóa không thể khỏe mạnh nếu vai trò chủ thể bị hoán đổi, nếu nhà nước “ôm” tất cả phần việc mà lẽ ra thuộc về các lực lượng xã hội.

Thực trạng ấy khiến công tác thiết kế chính sách, xây dựng chiến lược phát triển văn hóa – vốn là trọng trách lớn nhất của cơ quan quản lý – bị xao nhãng, bị “chia nhỏ” bởi những hoạt động sự vụ.

Đáng nói hơn, sự chồng chéo này còn ảnh hưởng tới nguyên tắc công bằng và minh bạch trong phân bổ nguồn lực. Khi chính cơ quan hoạch định chính sách lại trực tiếp tổ chức chương trình, các đơn vị bên ngoài – kể cả có năng lực và sáng tạo – cũng khó có cơ hội tiếp cận nguồn lực, khó có đất để triển khai ý tưởng. Xã hội hóa trong lĩnh vực văn hóa vì thế trở nên hình thức, thiếu hấp dẫn.

Chính vì vậy, lời cảnh báo của Thủ tướng không phải chỉ là một câu nói dành cho ngành xây dựng, mà là hồi chuông cảnh tỉnh với cả ngành văn hóa: Đã đến lúc dứt khoát tách bạch giữa quản lý nhà nước và hoạt động sự nghiệp. Cơ quan quản lý phải thực sự là “bộ não”, không đi vào từng “bàn tay”. Phải là người kiến tạo luật chơi, chứ không trực tiếp đứng ra thi đấu.

Chuyển sang quản lý kiến tạo

Một trong những vấn đề then chốt, nhưng cũng là rào cản lớn nhất đối với sự phát triển bền vững của lĩnh vực văn hóa hiện nay, chính là việc chưa dứt khoát chuyển đổi mô hình quản lý từ kiểu bao cấp sang mô hình quản lý kiến tạo – đúng như tinh thần mà Thủ tướng đã nhiều lần nhấn mạnh.

Nếu không chuyển đổi vai trò, chúng ta sẽ tiếp tục đi vào lối mòn: Nơi các cơ quan nhà nước làm thay cả phần việc của xã hội, nghệ sĩ, đơn vị sáng tạo; nơi chính sách bị chìm lấp giữa muôn vàn hoạt động sự vụ; nơi nguồn lực bị dàn trải và sáng tạo thì không có đất để nảy mầm.

Trong một hệ sinh thái văn hóa lành mạnh, cơ quan quản lý nhà nước cần là người vạch đường, thiết kế luật chơi, đảm bảo trật tự và công bằng trong hệ thống – để các chủ thể sáng tạo khác được phát triển trong khuôn khổ được định hình. Làm chính sách, hoạch định chiến lược, xây dựng quy hoạch phát triển ngành, sửa đổi hệ thống pháp luật, giám sát và đánh giá hiệu quả thực hiện – đó mới là chức năng cốt lõi và cao quý của quản lý nhà nước.

Chúng ta cần phải dũng cảm bước ra khỏi thói quen “ôm việc”, thoát khỏi tư duy làm thay. Không thể tiếp tục cảnh vụ, cục tổ chức các liên hoan nghệ thuật, dàn dựng chương trình, chạy theo từng hợp đồng, từng sự kiện… rồi quay lại ban hành văn bản đánh giá chính mình.

Chuyển đổi mô hình đồng nghĩa với việc phải thúc đẩy phân cấp, phân quyền thực chất. Khi địa phương được giao quyền tổ chức các sự kiện lớn, khi các đơn vị sự nghiệp được tự chủ hoạt động chuyên môn, khi các tổ chức xã hội – nghề nghiệp, doanh nghiệp văn hóa được tham gia bình đẳng vào các chương trình văn hóa trọng điểm, thì khi ấy nguồn lực mới được khai phóng, năng lực sáng tạo mới được đánh thức.

Tuy nhiên, phân cấp không thể đi một mình – nó phải đi kèm với phân bổ nguồn lực tương ứng, và phân định rõ trách nhiệm giải trình.

Quan trọng hơn, tư duy kiến tạo phải bắt đầu từ người làm chính sách. Phải thoát khỏi tâm lý “phải làm mới chắc”, “không ai làm thì mình làm”, để chuyển sang tư duy “ai có năng lực thì trao quyền, ai có sáng kiến thì mở đường”.

Đã đến lúc, ngành văn hóa cũng cần một cú hích tư duy – như chính lời nhắn gửi của Thủ tướng: chúng ta không phải là người làm, mà là người kiến tạo không gian để sự nghiệp văn hóa được chắp cánh bay xa.

Khi xã hội được trao niềm tin, được đảm bảo quyền lợi, và được bảo vệ bởi một thể chế minh bạch – thì chắc chắn sẽ có nhiều tổ chức, cá nhân dấn thân vào con đường sáng tạo văn hóa.

Xây dựng cơ chế đặt hàng và xã hội hóa

Một trong những biểu hiện dễ thấy nhất của tư duy bao cấp trong lĩnh vực văn hóa là việc cơ quan quản lý nhà nước không chỉ làm chính sách, mà còn làm cả… nghệ thuật. Không chỉ “vẽ” ra chủ trương, mà còn tự mình tổ chức, thực hiện, dàn dựng, tổng kết. Cái vòng tròn khép kín ấy tưởng là chủ động, nhưng thực chất là tự giới hạn mình trong một khuôn khổ kém hiệu quả và phi thị trường. Khi nào còn giữ tư duy “tự làm cho chắc”, thì khi đó không thể phát triển được một nền văn hóa năng động, sáng tạo, dựa trên sức mạnh của cộng đồng và thị trường.

Đã đến lúc phải dứt khoát chuyển từ mô hình “tự làm tất cả” sang mô hình đặt hàng nhiệm vụ văn hóa – nghĩa là nhà nước xác định rõ mục tiêu, chuẩn đầu ra, tiêu chí chất lượng, và công khai lựa chọn những chủ thể có năng lực để thực hiện.

Cơ chế đặt hàng không chỉ giúp làm rõ vai trò của nhà nước và xã hội, mà còn tạo điều kiện để đánh giá minh bạch hiệu quả của từng chương trình, từng sự kiện. Quan trọng hơn, nó mở ra một thị trường dịch vụ công trong lĩnh vực văn hóa – nơi các đơn vị được thi đua lành mạnh, cạnh tranh bằng chất lượng, chứ không phải bằng quan hệ. Đó cũng là cách để nâng cao giá trị sử dụng của ngân sách nhà nước, giảm thiểu thất thoát, lãng phí, và đặc biệt là tránh được nguy cơ lợi dụng chính sách để trục lợi cá nhân.

Muốn làm được điều đó, cần nhanh chóng rà soát, sửa đổi các quy định pháp luật có liên quan – từ Luật Đấu thầu, Luật Quản lý sử dụng tài sản công, Luật đầu tư theo phương thức đối tác công tư đến các luật liên quan đến lĩnh vực văn hóa… Những điểm nghẽn về cơ chế phải được tháo gỡ đồng bộ để việc đặt hàng, giao nhiệm vụ, xã hội hóa trong lĩnh vực văn hóa không còn là ngoại lệ mà trở thành nguyên tắc vận hành. Những quy định mới cần mở đường cho hình thức “chỉ định thầu đặc biệt” đối với các sản phẩm văn hóa – nghệ thuật mang tính sáng tạo cao, có bản quyền, khó định lượng bằng giá cả nhưng lại có giá trị lan tỏa mạnh mẽ đối với cộng đồng.

Bên cạnh đó, cần coi xã hội hóa không chỉ là giải pháp tình thế, mà là một chiến lược dài hạn. Khi xã hội được trao niềm tin, được đảm bảo quyền lợi, và được bảo vệ bởi một thể chế minh bạch – thì chắc chắn sẽ có nhiều tổ chức, cá nhân dấn thân vào con đường sáng tạo văn hóa.

Và vai trò của nhà nước, suy cho cùng, là tạo ra một “thế trận văn hóa” mà ở đó, mọi nguồn lực đều được khai thông, mọi tài năng đều được chắp cánh, và mọi sáng tạo đều được lan tỏa.

Đúng vai để làm đúng việc – Khơi dậy sáng tạo toàn hệ thống

Không phải ngẫu nhiên mà Thủ tướng Chính phủ nhiều lần nhấn mạnh: “Chúng ta là nhà nước kiến tạo, đừng sa vào quản lý dự án”. Bởi trong thực tế, việc đánh mất ranh giới giữa quản lý và tổ chức, giữa chính sách và thực thi, giữa kiến tạo và can thiệp – chính là một trong những nguyên nhân sâu xa khiến cho nhiều lĩnh vực chậm chuyển mình, thậm chí thụt lùi. Với văn hóa, điều đó càng rõ ràng. Bởi văn hóa không thể bị vận hành bằng tư duy hành chính; sáng tạo không thể nảy nở trong môi trường bao cấp nửa vời.

Muốn có một nền văn hóa mạnh, trước hết cần một cơ chế vận hành rõ vai, đúng trách nhiệm. Quản lý nhà nước không thể đồng thời là nhà tổ chức, nhà biểu diễn, nhà sản xuất. Bộ, ngành không thể đồng thời là người viết luật, người kiểm tra, và người đi “dựng vở”.

Khi nhà nước làm đúng vai – tập trung vào thể chế, chính sách, quy hoạch, tiêu chuẩn, giám sát – thì các đơn vị sự nghiệp sẽ có không gian để nâng cao chất lượng chuyên môn, các địa phương sẽ phát huy tính chủ động, và doanh nghiệp văn hóa sẽ mạnh dạn đầu tư. Khi đó, toàn bộ hệ sinh thái sáng tạo sẽ chuyển động. Khi đó, liên hoan nghệ thuật không còn là phong trào, triển lãm không còn là nhiệm vụ hành chính, mà thực sự trở thành những sự kiện văn hóa có giá trị cộng đồng, giá trị thị trường và giá trị quốc gia.

Hơn lúc nào hết, văn hóa cần một cuộc chuyển đổi từ gốc rễ. Không chỉ là đổi mới hình thức tổ chức hay cách tiếp cận, mà là chuyển đổi tư duy quản lý. Không phải là làm ít đi, mà là làm đúng vai hơn. Không phải là từ bỏ vai trò, mà là nâng tầm vai trò. Vai trò của một nhà nước kiến tạo – không đứng trên, không đứng ngoài, cũng không đứng thay, mà đứng cùng với xã hội trong việc thúc đẩy sáng tạo, lan tỏa giá trị và bảo vệ bản sắc dân tộc.

Và chỉ khi ấy, chúng ta mới thực sự có được một nền văn hóa phát triển bền vững, một hệ sinh thái sáng tạo lành mạnh, một nguồn lực mềm vững chắc cho sự nghiệp phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới – kỷ nguyên của trí tuệ, bản sắc và khát vọng vươn lên.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn

Nguồn VietnamNet : https://vietnamnet.vn/quan-ly-nha-nuoc-khong-lam-su-nghiep-tu-duy-kien-tao-phan-cap-linh-vuc-van-hoa-2429506.html