Rượu cần M'nông - men nồng nàn giữa đại ngàn

4 giờ trướcBài gốc

Rượu cần M’nông trong lễ hội

Thức uống từ ngàn đời

Rượu cần theo chân người M’nông từ thuở họ còn du canh du cư, lấy núi rừng làm nhà, xem suối nguồn như mạch sống. Mỗi lần ché rượu được đặt giữa nhà sàn, cũng là lúc cả buôn làng chuẩn bị cho một sự kiện quan trọng sắp bắt đầu như: Lễ mừng lúa mới, cưới hỏi, mừng nhà mới hay chào đón khách quý... Ở nơi ấy, tiếng cồng chiêng vang vọng khắp bon làng, tan chảy qua bao núi đồi, theo những nhịp xoang rộn ràng, tươi vui, những gương mặt bừng sáng dưới ánh lửa, bao ánh mắt tràn đầy sức sống, niềm tin và hi vọng.

Trong không gian sử thi Ót N’drông thiêng liêng và trầm hùng, trong những điệu múa cồng chiêng rộn rã, bên bếp lửa hồng rực cháy, ché rượu cần toát lên sự uy nghi nhưng hiền hòa, như một nhân chứng trầm tĩnh trước bao mùa nương rẫy, bao câu chuyện của bon làng.

Gia đình chị H’ Doen Sinur có truyền thống làm rượu cần từ lâu đời

Cách làm rượu cần của người M’nông

Không biết từ bao giờ và không ai khẳng định chính xác được thời điểm rượu cần xuất hiện trong bon làng. Chỉ biết rằng, qua bao đời, cách làm rượu được truyền từ bà sang mẹ, từ mẹ sang con gái, bằng những buổi tối bên bếp lửa và những lời dặn dò, thủ thỉ nhỏ nhẹ mà thiêng liêng.

Nguyên liệu làm nên thức uống thấm đượm văn hóa người dân bản địa trên cao nguyên Lâm Đồng đại ngàn ấy chính là men rượu, gạo tẻ, gạo lứt, nếp cẩm, nếp cái hoa vàng, cốm xanh... Men rượu cần là kết tinh của các loại lá cây nkụ, vỏ cây doong, vỏ cây rmoanh, riềng rừng..., cùng những bí quyết ủ rượu chỉ người M’nông mới biết. Mỗi thứ được hái lúc sáng sớm, khi rừng còn đẫm sương, sao cho giữ trọn hơi thở của núi rừng. Lá được giã, phơi rồi trộn cùng bột gạo thành từng bánh men tròn nhỏ. Những bánh men này như những mạch tim giữ cho ché rượu được ủ đúng cách, ra sản phẩm đạt chất lượng ngon nhất. Gạo tẻ, nếp rẫy là món quà ban tặng của vùng đất bazan đỏ thẫm. Hạt gạo dài, thơm và chắc, được người M’nông trồng trên những rẻo đất triền dốc, tưới tắm bằng sương đêm. Gạo sau khi nấu chín thành cơm sẽ được tơi ra cho nguội, sau đó rắc men, rồi trộn với vỏ trấu, tiếp đó hỗn hợp này được bỏ vào ché để ủ. Từng thao tác đều tay, nhẹ nhàng, được người làm nâng niu như điều quý giá nhất.

Thấm đượm văn hóa truyền thống

Chị H’ Doen Sinur ở tổ dân phố 3, phường Bắc Gia Nghĩa là người con M’nông sinh ra và lớn lên trên vùng đất Nâm Nung huyền thoại. Từ bao đời nay, gia đình chị đã có truyền thống làm rượu cần. Chị biết ủ rượu cần từ khi còn nhỏ nhờ được bà, mẹ truyền cho. Rượu cần của gia đình chị và một số bà con đồng bào M’nông vùng đất phía Tây tỉnh Lâm Đồng đã trở thành thức uống ẩm thực trong các lễ hội bon làng và trở thành sản phẩm truyền thống được du khách yêu thích. Chị H’ Doen Sinur bộc bạch: “Cách ủ rượu cần đúng chuẩn vị truyền thống của người M’nông phải hội đủ các vị: đắng, cay, ngọt... Ché rượu cần có thời gian ủ ít nhất từ 1 - 3 tháng, lâu hơn là 1 năm trở lên. Rượu ủ càng lâu càng đậm vị, thơm ngon. Mỗi thời gian tạo nên một tính cách rượu riêng: có ché vị ngọt dịu như gió đầu mùa, có ché nồng sâu như tiếng chiêng giục giã mùa lễ hội. Men lá quyết định đến độ ngon của rượu, nên tùy theo khẩu vị của khách mà người làm điều chỉnh men sao cho phù hợp. Điều đặc biệt, lá dùng để chêm rượu tuyệt đối không dùng lá xoài, lá có vị chua vì sẽ ảnh hưởng đến chất lượng rượu. Người M’nông dùng lá chêm rượu có vị ngọt hoặc những lá lành tính như: lá chuối, lá mía, lá mân, cỏ tranh”...

Người M’nông chọn ché như chọn bạn, chan hòa, ấm áp, kỹ lưỡng: ché phải tròn, được nung già lửa, giữ được mùi men. Trước khi ủ rượu phải rửa ché bằng nước lá lộc vừng để khử mùi của ché. Hỗn hợp nguyên liệu được cho vào ché đất nung. Ché được bịt bằng lá chuối khô, rồi để vào góc nhà - nơi men rượu sẽ từ từ thấm, nở ra và chín.

Trong đêm hội, khi ché rượu được mở, cũng là lúc mọi câu chuyện bắt đầu. Người già cắm chiếc cần dài nhất vào ché, khấn mời thần linh: thần lúa, thần nước, thần núi. Rồi già làng hút ngụm rượu đầu tiên - ngụm rượu mang hơi ấm của đất trời. Sau đó, từng người một cắm cần vào ché, như những sợi dây kết nối thành vòng tròn đoàn kết. Cách thức uống thông thường là người uống cắm cần vào ché, sau đó đổ nước đun sôi để nguội hoặc nước suối đầy miệng ché, đợi khoảng 20 phút đến 1 giờ sau, căn uống theo mực nước vơi dần đến đâu thì dừng đến lượt khác. Uống như vậy đến khi lượt nước này cạn thì đổ tiếp lượt nước khác, khi vị rượu nhạt dần mới thôi. Rượu cần không uống vội, mà phải từ từ, giọt nồng say ấy thấm dần vào vị giác, ngọt dịu, thơm nồng nàn, càng uống càng tạo nên cảm giác lâng lâng, ngây ngất, khiến tâm trạng con người vui vẻ, phấn chấn, cởi mở, hòa đồng, dẫu say nhưng vẫn muốn được uống thêm nữa.

Trong văn hóa, phong tục của người M’nông, khi làm rượu cần, không làm men rượu vào độ cây xoài trổ bông, lúa làm đòng; không gây vỡ ché, không làm gãy cần… Người làm rượu cần phải giữ bản thân sạch sẽ cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng thì rượu mới ngon và không có lỗi với thần linh. Khi tiếp đón khách và mời rượu cần, trước khi uống rượu thì chủ nhà uống trước, khách uống sau. Điều này thể hiện lòng hiếu khách và minh chứng một điều: khách cứ yên tâm uống vì chủ nhà đã thử rồi nên không lo sợ gì cả; những gì tốt đẹp nhất, chủ nhà luôn dành cho khách. Khi uống không được tự ý buông cần, khi đón cần rượu phải đón cần bằng tay phải. Khi uống xong phần của mình và trao cần cho người khác thì cũng trao và nhận bằng tay phải. Điều này mang ý nghĩa là luôn sống làm theo điều đúng đắn, theo lẽ phải.

Rượu cần không dùng để giải sầu, không uống một mình, không phân biệt lớn nhỏ, già trẻ, gái trai. Bởi thế mà rượu cần được bon làng xem như thức uống cộng đồng. Uống rượu cần là để trò chuyện, để nghe nhau hát, để tiếng cồng chiêng hòa cùng nhịp xoang mời gọi bao tâm hồn đồng điệu. Rồi lời ca, tiếng hát của những chàng trai, cô gái M’nông cất lên, vui tươi, rộn rã, trong tiếng chiêng ngân dài khiến ai cũng cảm thấy như tổ tiên đang hiện diện, vui cùng con cháu.

Dòng men nối quá khứ và hiện tại

Ngày nay, rượu cần M’nông đã có mặt trong nhiều tour du lịch cộng đồng, trong các lễ hội văn hóa Tây Nguyên và cả trong những món quà mang đi khắp mọi miền. Sản phẩm rượu cần M’nông đã thành thương hiệu đạt tiêu chuẩn OCOP 3 sao, xuất hiện ở các sự kiện văn hóa, du lịch, hội chợ... Nhưng điều khiến rượu cần luôn đặc biệt không phải là sự quen thuộc, mà là sự mộc mạc, chân chất của nó. Chỉ khi uống rượu cần bên bếp lửa, nghe tiếng gió xuyên qua mái nhà sàn, tiếng chiêng ngân dài qua bao núi đồi, ngửi mùi khói quyện trong câu hát Ót N’drông của người M’nông… ta mới cảm được trọn vẹn cái hồn của ché rượu cần tinh túy.

Rượu cần M’nông không chỉ là thức uống, nó là lời kể của đại ngàn, là hơi ấm của bon làng, là sợi dây vô hình nối quá khứ với hiện tại. Qua từng dòng men rượu, người M’nông giữ lại cả trời văn hóa cho mai sau.

Nguyễn Hồng .

Nguồn Lâm Đồng : https://baolamdong.vn/ruou-can-m-nong-men-nong-nan-giua-dai-ngan-410120.html