Sao để ngành hàng sầu riêng bị động 'nước đến chân mới nhảy'?

4 giờ trướcBài gốc

Qua vụ việc 2.000 container sầu riêng bị ùn ứ tại kho, trên đường và ở cửa khẩu trong tháng 10/2025 vì vướng bảo trì ở các phòng kiểm nghiệm xuất khẩu (XK), mặc dù đã được tháo gỡ phần nào từ chỉ đạo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tuy nhiên dấu hỏi đặt ra là tại sao có sự bị động về thiết bị xét nghiệm để ngừng trệ nguồn thu quan trọng từ XK sầu riêng - một lĩnh vực mũi nhọn của XK rau quả? Và cần làm rõ trách nhiệm từ việc ách tắc này thuộc về cơ quan nào?

Từ bài học ùn ứ hàng ngàn container

Bởi lẽ, tình trạng tắc nghẽn các container sầu riêng đã kéo dài nhiều ngày liền từ hôm 11/10, khi các phòng xét nghiệm ngừng tiếp nhận mẫu và chậm trả kết quả cho những lô đã gửi trước đó. Vụ việc lại xảy ra đúng vào giai đoạn ở “thủ phủ” sầu riêng của cả nước là tỉnh Đắk Lắk đang trong cao điểm thu hoạch. Thế nhưng sự chậm chạp, lúng túng của cơ quan quản lý khiến cho vụ việc không khắc phục nhanh để giảm thiểu hệ lụy.

Chuỗi giá trị ngành hàng sầu riêng cần khắc phục tính bị động, thiếu bền vững, tránh tiếp diễn tình trạng “nước đến chân mới nhảy” như vụ việc ùn ứ 2.000 container sầu riêng.

Theo Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk, việc các phòng xét nghiệm tạm dừng hoạt động đã gây ra chuỗi hậu quả nghiêm trọng. Nhất là doanh nghiệp (DN) không thể hoàn tất thủ tục kiểm nghiệm, cấp chứng nhận cho các lô hàng XK theo quy định.

Như than phiền của hiệp hội này, do ách tắc đầu ra, các DN buộc phải tạm ngừng thu mua, khiến giá sầu riêng trên thị trường giảm mạnh. Nhiều hộ nông dân không dám cắt vườn, dẫn đến nguy cơ hàng nghìn tấn sầu riêng chín rụng, hư hỏng ngay tại vườn.

Ngoài ra, việc xử lý chậm chạp đối với các container sầu riêng bị ùn ứ còn nằm ở vấn đề thủ tục. Bởi vì nhiều phòng kiểm nghiệm sầu riêng chạy hết công suất, thiết bị hỏng hoặc hết hạn định kỳ nên phải xin cấp lại giấy phép. Điều đáng nói, từ ngày 1/7/2025, việc cấp lại giấy phép các phòng kiểm nghiệm được giao cho địa phương, thế nhưng vì thủ tục rườm rà đã khiến tốc độ cấp phép chậm lại.

Nêu ra một vài nguyên nhân như kể trên để thấy có sự bị động rất lớn trong cách xử lý và quy trình kiểm nghiệm. Điều này đã gây hậu quả nghiêm trọng cho DN và nông dân trồng sầu riêng. Nhất là sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý còn rất hạn chế, tắc trách, chậm cải thiện, để rơi vào tình cảnh “nước đến chân mới nhảy”.

Riêng vấn đề kiểm nghiệm, cần lưu ý từ cách đây 5 tháng, tại một hội nghị bàn về phát triển ngành hàng sầu riêng bền vững với sự chủ trì của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, chính quyền tỉnh Đắk Lắk từng đề xuất thành lập các trung tâm kiểm nghiệm an toàn thực phẩm, trung tâm kiểm dịch thực vật và cơ sở chiếu xạ ngay tại Đắk Lắk để rút ngắn thời gian kiểm tra, giảm chi phí cho DN và bảo đảm chất lượng sản phẩm trước khi xuất cảng.

Thế nhưng những đề xuất như vậy vẫn còn “trên giấy”. Rồi đến hạ tuần tháng 10/2025, Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk đã có văn bản gửi đến Thủ tướng Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, UBND tỉnh Đắk Lắk với mong mỏi cần chỉ đạo khẩn các phòng xét nghiệm được công nhận sớm khôi phục hoạt động, đặc biệt ưu tiên hỗ trợ khu vực Tây Nguyên - Đắk Lắk trong giai đoạn cuối vụ.

Bên cạnh đó, hiệp hội này kiến nghị cần thiết lập cơ chế “ưu tiên nhanh” (Fast-track) đối với các mẫu xét nghiệm sầu riêng xuất khẩu trong thời gian cao điểm. Mặt khác, cần xem xét ủy quyền tạm thời cho các đơn vị xét nghiệm đủ năng lực tại địa phương (đã được Bộ Nông nghiệp và Môi trường thẩm định) nhằm duy trì tính liên tục của chuỗi sản xuất - tiêu thụ - XK.

Đó là chưa kể chi phí kiểm nghiệm vẫn là gánh nặng rất lớn đối với các DN. Ông Vũ Phi Hổ, đại diện CTCP Sầu riêng Tây Nguyên (Sarita), đã từng phàn nàn với giá 400.000 đồng/mẫu, một container có thể tốn đến 40 triệu đồng tiền kiểm nghiệm. Với kế hoạch XK 200 container/năm, chi phí kiểm nghiệm có thể lên đến hàng chục tỷ đồng.

Đến chuỗi giá trị còn thiếu bền vững

Thực ra, không chỉ bị động trong vấn đề kiểm nghiệm, mặc dù là lĩnh vực XK mũi nhọn của ngành rau quả thế nhưng ngành hàng sầu riêng vẫn đang có những bài học bị động khác rất cần sớm khắc phục nếu không muốn tiếp diễn tình trạng “nước đến chân mới nhảy”.

Điển hình là bài học bị động trong liên kết chuỗi giá trị sầu riêng khi các tác nhân, đặc biệt là nông dân, phụ thuộc vào các mắt xích khác trong chuỗi mà không có tiếng nói quyết định. Tình trạng này thường xảy ra do quy mô sản xuất nhỏ lẻ, hạn chế về công nghệ, và sự yếu kém trong đàm phán với các bên thu mua, chế biến. Điều đó dẫn đến việc các nông dân chỉ tham gia vào những khâu có giá trị thấp và dễ bị ép giá.

Như trong câu chuyện sầu riêng bị dừng ở khâu xét nghiệm, nhiều hộ nông dân trồng sầu riêng ở Đắk Lắk được cho là bị thiệt hại nặng khi đến kỳ thu hoạch, trái chín rụng liên tục. Nguyên do là vì thương lái, DN lúc trước đặt cọc mỗi kg là 82.000 đồng nhưng sau đó ngừng mua, trước mối lo trái sầu riêng bị chín rụng và hư hỏng tại vườn, rốt cuộc nhiều hộ nông dân phải chịu ép giá, bán cho thương lái nhỏ với mức giá 20.000 - 25.000 đồng/kg.

Cần nhìn nhận một thực trạng phổ biến hiện nay trong ngành hàng sầu riêng là người trồng nhỏ lẻ, manh mún. Trong khi đó, thương lái gom hàng từ nhiều nơi, áp dụng cùng một mã vùng trồng, gây khó khăn cho việc truy xuất và kiểm soát chất lượng. Hơn nữa, hệ thống dữ liệu vùng trồng còn thiếu, quy chuẩn sử dụng vật tư nông nghiệp chưa thống nhất, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình chuyên nghiệp hóa ngành hàng này.

Mặt khác, theo ông Huỳnh Văn Quới - vừa là nhà nông vừa là một chuyên gia nổi tiếng trong ngành sầu riêng, những khó khăn của người nông dân trồng sầu riêng đang bị “dính” là sai từ những cơ bản ban đầu khi đặt cây sầu riêng xuống trồng và gặp vướng trong quy trình kỹ thuật canh tác. Điều này dẫn đến những thất bại, thậm chí nhà vườn mất trắng cả cây sầu riêng.

Bài học bị động còn có thể thấy rõ từ tình trạng một số sầu riêng XK bị trả về do tồn dư kim loại nặng (cadimi) và hóa chất bị cấm (Vàng O) vượt quá quy định của quốc gia nhập khẩu (nhất là Trung Quốc). Mặc dù XK sầu riêng của Việt Nam trong dự báo mới nhất được cho là có khả năng sẽ chạm và vượt mức 3,5 tỷ USD cho năm 2025 nhưng không thể chủ quan với vấn đề sầu riêng nhiễm chất cấm.

Để tránh nhiễm chất cấm trong sầu riêng nhằm không gặp hệ lụy về sau khi XK, riêng với cấp nông hộ, ông Huỳnh Văn Quới có lời khuyên là cần chủ động áp dụng phương pháp trồng sầu riêng khoa học và bền vững. Nhất là giảm sử dụng hóa chất, tăng cường sử dụng phân hữu cơ, biện pháp sinh học, áp dụng IPM (quản lý dịch hại tổng hợp).

Hơn thế nữa, như chia sẻ của ông Quới, cần có chính sách hỗ trợ về kỹ thuật và tài chính để khuyến khích các nông hộ trồng sầu riêng chuyển đổi sang mô hình canh tác bền vững. Để góp phần cho ngành hàng sầu riêng không bị động, điều mong mỏi là các DN cần đầu tư nhiều hơn vào chuỗi giá trị sầu riêng bền vững.

Thế Vinh

Nguồn Vnbusiness : https://vnbusiness.vn/viet-nam/sao-de-nganh-hang-sau-rieng-bi-dong-nuoc-den-chan-moi-nhay-1110474.html