Sức ép quốc tế gia tăng, Iran lún sâu vào thế khó

7 giờ trướcBài gốc

Tại phiên họp Đại hội đồng IAEA ở Vienna trung tuần tháng 9/2025, phái đoàn Iran cùng một số nước đã đề xuất một dự thảo nghị quyết kêu gọi cấm tấn công các cơ sở hạt nhân dân sự và “mạnh mẽ lên án” những vụ không kích nhằm vào cơ sở hạt nhân Iran hồi tháng 6/2025.

Động thái này xuất phát từ lo ngại của Tehran sau khi Israel tiến hành không kích các mục tiêu hạt nhân và quân sự của Iran trong một cuộc xung đột ngắn hồi tháng 6; Mỹ thậm chí còn can thiệp và không kích ba cơ sở hạt nhân Iran vào ngày 22/6.

Iran cho rằng chương trình hạt nhân của họ hoàn toàn vì mục đích hòa bình, nhưng những diễn biến quân sự nói trên đã đẩy khu vực vào căng thẳng nguy hiểm. Tehran cũng bất bình khi IAEA “không có hành động” nào sau các vụ tấn công, đến mức Iran tạm đình chỉ hợp tác với cơ quan này từ đầu tháng 7/2025 để phản đối.

Dự thảo nghị quyết do Iran đề xuất nhận được sự đồng thuận ban đầu từ các đồng minh như Trung Quốc, Nga và một số quốc gia đang phát triển. Nội dung văn bản tái khẳng định nguyên tắc “mọi quốc gia phải kiềm chế không tấn công hoặc đe dọa tấn công các cơ sở hạt nhân hòa bình của nước khác”, đồng thời lên án cụ thể các vụ tập kích tháng 6/2025 nhằm vào Iran là “vi phạm rõ ràng luật pháp quốc tế”.

Bên trong cơ sở hạt nhân Fordow của Iran. Ảnh: EPA.

Tuy nhiên, các nước phương Tây, đứng đầu là Mỹ, đã phản đối quyết liệt dự thảo này. Washington vận động hậu trường nhằm ngăn nghị quyết được thông qua, thậm chí cảnh báo sẽ cắt giảm đóng góp ngân sách cho IAEA nếu văn bản được phê chuẩn. Theo lập luận của Mỹ và đồng minh, dự thảo do Iran soạn thảo mang động cơ chính trị và bóp méo bối cảnh pháp lý hiện tại, có thể nhằm hạn chế quyền tự vệ chính đáng của Israel. Phía Mỹ nhận định văn bản “vẽ ra bức tranh không chính xác” về các sự kiện gần đây và trích dẫn sai lệch các tài liệu quốc tế, khẳng định nếu đưa ra bỏ phiếu, nghị quyết cũng sẽ bị bác bỏ với đa số áp đảo.

Trước nguy cơ thất bại, vào phút chót ngày 18/9, Đại sứ Iran Reza Najafi tuyên bố rút lại dự thảo nghị quyết. Ông nói quyết định này được đưa ra “trong tinh thần thiện chí” theo đề nghị của một số quốc gia và Iran tạm hoãn thúc đẩy nghị quyết đến kỳ họp năm sau. Ông nhấn mạnh mục tiêu của Iran “không phải tạo ra chia rẽ” trong nội bộ IAEA, đồng thời ám chỉ một nước “gây hấn” đã dùng áp lực chính trị khiến Tehran phải rút văn bản.

Việc Iran buộc phải lùi bước tại IAEA cho thấy Tehran hầu như không đạt được đồng thuận quốc tế rộng rãi cho yêu cầu bảo vệ các cơ sở hạt nhân của mình. Dù Nga, Trung Quốc ủng hộ Iran tại Vienna, sự phản đối của phương Tây đã đủ mạnh để khiến nghị quyết không thể tiến xa.

Trong khi đó, trên mặt trận khác, thỏa thuận hạt nhân Iran năm 2015 (JCPOA) đứng trước nguy cơ sụp đổ khi các cường quốc châu Âu chuyển sang biện pháp mạnh. Ngày 28/8, nhóm E3 gửi thư tới Hội đồng Bảo an để kích hoạt cơ chế tự động tái áp đặt trừng phạt (snapback) – một điều khoản trong nghị quyết 2231 cho phép khôi phục toàn bộ chế tài của LHQ nếu Iran vi phạm và không thể bị phủ quyết. Động thái này nhằm tận dụng “nút bấm” snapback trước hạn 18/10, thời điểm các điều khoản JCPOA hết hiệu lực.

Lý do được E3 viện dẫn là Iran vi phạm nghiêm trọng JCPOA: nâng mức làm giàu uranium lên 60%, tích trữ vượt xa giới hạn và gần như chặn đứng thanh sát của IAEA từ tháng 7/2025. Phía Iran khẳng định chương trình hạt nhân chỉ phục vụ mục đích hòa bình, nhưng phương Tây cho rằng không có cơ sở dân sự nào biện minh. Nỗ lực ngoại giao sau cuộc xung đột Iran–Israel hồi tháng 6, kể cả thỏa thuận ngày 9/9 cho phép thanh sát viên quay lại, bị E3 đánh giá là chưa đủ “nghiêm túc”. Do vậy, tiến trình 30 ngày của snapback được duy trì, không có trì hoãn. Theo quy định, sau 30 ngày không có nghị quyết nào được thông qua để duy trì miễn trừ, toàn bộ trừng phạt của LHQ sẽ tự động khôi phục vào cuối tháng 9/2025.

Các biện pháp bao gồm cấm vận vũ khí, cấm làm giàu uranium, phát triển tên lửa đạn đạo, hạn chế giao dịch tài chính, dầu mỏ và hợp tác quốc phòng – đồng nghĩa toàn bộ chế tài khắc nghiệt trước 2015 trở lại. Đây là cú đòn giáng nặng vào nền kinh tế Iran vốn đã kiệt quệ vì trừng phạt của Mỹ. Phản ứng lại, Tehran gọi quyết định của E3 là “phi pháp, vô hiệu”, dọa trả đũa bằng việc rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) và cắt hợp tác với IAEA.

Trái lại, Mỹ và Israel hoan nghênh động thái này, coi đó là bước cần thiết để ngăn chặn tham vọng hạt nhân của Iran. Nga và Trung Quốc thì chỉ trích đây là hành động phá hỏng nỗ lực ngoại giao. Bức tranh quốc tế một lần nữa bị chia rẽ sâu sắc. Ngày 18/9, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron xác nhận snapback sẽ có hiệu lực vào cuối tháng này, khẳng định các đề xuất mới nhất của Iran “không nghiêm túc”, đồng nghĩa mọi nỗ lực cứu vãn JCPOA đã thất bại.

Những diễn biến trên cho thấy Iran đang rơi vào thế bất lợi nghiêm trọng trên hồ sơ hạt nhân. Việc rút nghị quyết tại IAEA đánh dấu thất bại ngoại giao của Tehran trong nỗ lực vận động quốc tế lên án các cuộc tấn công nhằm vào mình. Cùng lúc, kích hoạt snapback phản ánh thỏa thuận 2015 đã đổ vỡ và các biện pháp trừng phạt đa phương sắp được khôi phục toàn diện. Dù E3 khẳng định vẫn còn không gian ngoại giao, giới quan sát nhận định động thái tái trừng phạt chỉ càng đẩy Iran xa rời bàn đàm phán hơn.

Về bản chất, hai sự kiện IAEA và snapback đều bắt nguồn từ một nguyên nhân sâu xa: chương trình hạt nhân Iran ngày càng mở rộng và phản ứng quyết liệt từ phương Tây. Sau các cuộc tấn công hồi tháng 6, Tehran vừa muốn bảo vệ chương trình hạt nhân, vừa phải đảm bảo an ninh chế độ - những mục tiêu mà chỉ thông qua đàm phán mới có thể đạt được đồng thời. Nhưng khi ngoại giao thất bại, nguy cơ xung đột quân sự lại nổi lên.

Chuyên gia Fatima Samadi từ Trung tâm Nghiên cứu Al Jazeera cảnh báo việc tái áp đặt trừng phạt có thể dẫn đến hậu quả an ninh nghiêm trọng: các kênh đối thoại bị cắt đứt và một vòng xoáy leo thang mới có thể bùng phát ở Trung Đông. Trong ngắn hạn, Iran có khả năng sẽ leo thang các biện pháp đáp trả.

Tehran có thể hạn chế thêm việc thanh sát, đẩy nhanh hoạt động làm giàu uranium vượt xa giới hạn trước đây, thậm chí cân nhắc rút khỏi NPT như đã cảnh báo. Ở chiều ngược lại, việc LHQ khôi phục trừng phạt sẽ tạo tiền đề cho lập trường cứng rắn hơn từ phía Mỹ và Israel, kể cả phương án quân sự, lần này với sự hậu thuẫn rộng rãi hơn từ cộng đồng quốc tế. Nói cách khác, nguy cơ đối đầu trực diện giữa Iran và phương Tây đang gia tăng.

Cuộc khủng hoảng hạt nhân Iran hiện đã bước vào giai đoạn nguy hiểm nhất trong nhiều năm qua. JCPOA coi như sụp đổ hoàn toàn; Iran lại bị bao vây bởi các chế tài quốc tế; hoạt động giám sát hạt nhân bị hạn chế; và bóng đen xung đột bao trùm Trung Đông. Dẫu còn hy vọng mong manh vào một thỏa hiệp phút chót, lập trường các bên hiện quá cách biệt. Tháng 9/2025 đánh dấu bước ngoặt khi mọi nỗ lực hòa giải đã cạn kiệt, khiến vấn đề hạt nhân Iran trở nên nan giải hơn bao giờ hết.

Khổng Hà

Nguồn CAND : https://cand.com.vn/binh-luan-quoc-te/suc-ep-quoc-te-gia-tang-iran-lun-sau-vao-the-kho-i781905/