Thanh niên Trung Quốc trước nỗi lo AI cướp việc

38 phút trướcBài gốc

Một thanh niên Trung Quốc ngơ ngác trước sự hiện đại của robot

Tại Thượng Hải, nhiều cử nhân trẻ thất nghiệp trả 5 USD mỗi ngày để ngồi dưới ánh đèn huỳnh quang tại một nơi có cái tên rất trúng ý: “Pretend to Work Co” (Giả vờ làm việc).

Đây là một trong nhiều “văn phòng giả... vờ” đang mọc lên khắp thành phố, cung cấp Wi-Fi, cà phê và một ảo ảnh rằng họ đang có việc làm. Cách đó có lẽ chỉ vài dãy phố, những lao động nhập cư từ nông thôn ngủ thay ca trong một căn phòng chật hẹp, thay phiên nhau làm chung một công việc duy nhất.

Hai nhóm người tưởng chừng ở hai thế giới khác biệt ấy lại đang hứng chịu cùng một luồng gió ngược. Nền kinh tế Trung Quốc chững lại và những chuyển dịch mang tính cơ cấu, từ bong bóng bất động sản vỡ tung đến chiến dịch siết chặt lĩnh vực công nghệ, khiến cơ hội việc làm ngày càng thu hẹp. Và một lực tác động còn có thể gây xáo trộn sâu rộng hơn đang ở ngay trước mắt: trí tuệ nhân tạo.

AI càng phát triển, người trẻ càng khó kiếm việc

Trung Quốc dường như rất quyết tâm tăng tốc phổ cập AI trên toàn nền kinh tế. Kế hoạch “AI+” được ban hành tháng 8 đặt ra mục tiêu đầy tham vọng: tới năm 2027, các thiết bị, tác tử và ứng dụng AI phải đạt mức thâm nhập hơn 70% trong xã hội và tới năm 2030 phải vượt 90%. Trong con mắt các quan sát viên tại Washington, kế hoạch này cho thấy Bắc Kinh sẵn sàng theo đuổi vị thế thống trị trong phát triển và triển khai AI bằng mọi giá.

Nhưng thực tế phức tạp hơn nhiều. Bắc Kinh hiểu rõ sức ép mà AI có thể đặt lên thị trường lao động vốn đã mong manh của Trung Quốc, và dường như đang chuẩn bị một cuộc “ra mắt” AI có kiểm soát để giảm thiểu mất việc làm và ngăn ngừa bất ổn. Quan trọng hơn, Trung Quốc không coi mục tiêu thắng thế trong cuộc đua AI và mục tiêu duy trì ổn định trong nước là hai lựa chọn đối nghịch. Với Bắc Kinh, đó là hai mặt của cùng một đồng xu.

Sức khỏe của nền kinh tế Trung Quốc từ lâu luôn là bức màn bí ẩn, mà bên ngoài khó nắm bắt. Tuy nhiên, xét trên hầu hết chỉ số, hai xu hướng rõ rệt nổi lên. Thứ nhất là tỷ lệ thất nghiệp trong giới trẻ rất cao. Số liệu chính thức cho thấy tỷ lệ thanh niên từ 16 - 24 tuổi không đi học nhưng thất nghiệp đã tăng lên 18,9% trong tháng 8.

Đằng sau con số này là một sự lệch pha mang tính cấu trúc: hàng triệu sinh viên tốt nghiệp đổ vào thị trường lao động trong khi những ngành từng hút số lượng lớn lao động trẻ, như bất động sản, tài chính và công nghệ... đang thu hẹp vì tác động của các biến động kinh tế và điều chỉnh chính sách.

Xu hướng thứ hai là tình thế ngày càng bấp bênh của lực lượng lao động ít kỹ năng khi hàng trăm triệu lao động nông thôn lên thành phố làm việc. Nhiều người đã mất việc do thị trường bất động sản sụp đổ và do quá trình dịch chuyển các ngành sản xuất thâm dụng lao động sang nước khác. Một bộ phận lớn giờ phải dựa vào nền kinh tế gig đang quá tải, chạy xe công nghệ hay giao hàng mà hầu như không có bảo hiểm xã hội. Một số thậm chí buộc phải quay về quê làm nông.

Những sinh viên mới ra trường và lao động ít kỹ năng, vốn đã gặp khó, lại chính là nhóm dễ bị tổn thương nhất trước AI, bởi những tác động ban đầu của công nghệ này sẽ rơi vào các công việc văn phòng cấp thấp và các lao động tay chân có tính lặp lại. Tại Mỹ, các nhà kinh tế học gần đây chỉ ra rằng những lao động trẻ làm trong các ngành có mức tiếp xúc cao với AI đã chứng kiến mức giảm việc làm tương đối 13% kể từ khi ChatGPT ra mắt vào tháng 11.2022. Trung Quốc thiếu dữ liệu tương đương, nhưng một trang tuyển dụng lớn cho thấy số tin tuyển dụng nhắm đến sinh viên tốt nghiệp giảm 22% trong nửa đầu năm 2025 so với cùng kỳ năm trước.

Triển vọng cho lực lượng lao động ít kỹ năng của Trung Quốc cũng ảm đạm không kém. Các nghiên cứu chỉ ra rằng AI hữu hình, từ robot đến xe tự hành... sẽ thay thế các công việc lặp đi lặp lại, tác động nặng nề nhất đến lao động tầng lớp thấp và trung bình. Xu hướng này đã xuất hiện tại Trung Quốc: máy bay giao hàng không người lái và taxi tự hành đang được triển khai trên đường phố và bầu trời các đô thị lớn. Dù tác động kinh tế đối với lao động gig chưa được thống kê đầy đủ, lo ngại trong công chúng đang gia tăng. Năm ngoái tại Vũ Hán, tài xế biểu tình phản đối robotaxi của Baidu đã gây chú ý toàn quốc.

Trung Quốc tìm cách đối phó như thế nào?

Vậy Trung Quốc sẽ phản ứng như thế nào trước rủi ro mất việc do AI? Một mặt, họ có thể chấp nhận mất việc trong ngắn hạn như một cái giá phải trả để tiến bộ. Bắc Kinh xem AI là công nghệ có tính chiến lược, điều được thể hiện trong kế hoạch AI+ nhưng bắt nguồn từ Kế hoạch Phát triển AI năm 2017.

Đảng tin rằng AI có thể giúp giải quyết nhiều vấn đề trong nước, từ gánh nặng chăm sóc người già do dân số già hóa, đến khoảng cách giáo dục giữa đô thị và nông thôn, và cuối cùng tạo ra nhiều ngành nghề mới. (Bộ Nhân lực và An sinh xã hội đã công nhận một số nghề nghiệp mới xuất hiện nhờ AI.) Hơn nữa, Trung Quốc từng sẵn sàng hy sinh việc làm vì mục tiêu cải cách kinh tế. Cuối thập niên 1990, họ xóa bỏ “bát sắt”, mô hình bảo đảm việc làm suốt đời trong khu vực quốc doanh đô thị. Đồng thời, sa thải hàng triệu người để hiện đại hóa bộ máy kinh tế kém hiệu quả.

Tuy nhiên, nhiều dấu hiệu cho thấy Bắc Kinh sẽ nỗ lực hạn chế tình trạng thất nghiệp do AI, kể việc phải kìm hãm tốc độ ứng dụng AI.

Trung Quốc năm 2025 đã không còn giống Trung Quốc cuối thập niên 1990. Khi đó, nền kinh tế tăng trưởng hai chữ số và tình trạng thất nghiệp hàng loạt nhanh chóng chuyển thành thiếu hụt lao động khi hàng triệu người từ nội địa đổ ra các thành phố ven biển. Ngày nay, khi tăng trưởng chậm lại và AI tạo ra việc làm mới chỉ diễn ra dần dần, việc bù đắp số việc làm mất đi sẽ khó hơn nhiều.

Điều đó không có nghĩa là các đợt sa thải lớn do AI sẽ lập tức khiến xã hội xáo trộn. Đây là điều mà Chủ tịch Tập Cận Bình lo ngại sâu sắc, vì ông đặc biệt đề cao sự ổn định. Tác động của mất việc do AI còn có thể biểu hiện theo những cách tinh vi hơn nhưng không kém phần nguy hiểm: tiêu dùng suy giảm, gánh nặng phúc lợi gia tăng, hay xu hướng người trẻ muốn di cư nhiều hơn.

Ngoài ra, bản thân Chủ tịch Tập Cận Bình cũng khác các thế hệ lãnh đạo trước. Nếu trước đây các nhà lãnh đạo chấp nhận hy sinh an sinh, việc làm và nhiều loại bảo hộ lao động để đổi lấy tăng trưởng, thì ông Tập lại đi theo hướng ngược lại.

Dưới khẩu hiệu “thịnh vượng chung”, trung ương không ngại can thiệp vào mọi ngành từ công nghệ, giáo dục đến tài chính... nhằm giảm bất bình đẳng và ngăn các tác hại xã hội. Ví dụ, quy định năm 2021 về thuật toán đề xuất một phần xuất phát từ làn sóng phẫn nộ đối với điều kiện làm việc khắc nghiệt của tài xế giao hàng, những người bị các thuật toán cứng nhắc áp đặt lịch trình và mức thu nhập không phản ánh thực tế.

Quy định yêu cầu các nền tảng không được dùng “thuật toán khắt khe nhất” khi phân phối và đánh giá đơn hàng, mà thay vào đó phải áp dụng “thuật toán vừa phải” để giảm áp lực thời gian.

Hài hòa giữa AI và thịnh vượng chung

Một bản năng tương tự có thể định hình phản ứng của Bắc Kinh trước làn sóng gián đoạn việc làm do AI hiện nay. Những tín hiệu quan ngại đã xuất hiện. Dù kế hoạch AI+ chủ yếu nhằm thúc đẩy phổ cập AI, nó vẫn bao gồm một dòng cam kết “giảm tác động đến việc làm”.

Tại kỳ họp Lưỡng hội năm nay, một quan chức còn đề xuất khuôn khổ “AI + Việc làm” với các biện pháp như ưu đãi thuế, trợ cấp tiền lương, chương trình đào tạo lại và thậm chí giới hạn khả năng AI thay thế một số nghề nhất định.

Khu vực tư nhân cũng bộc lộ lo ngại tương tự. Một đại diện của DeepSeek đã xuất hiện hiếm hoi tại một diễn đàn ngành, cảnh báo rằng sự gián đoạn do AI có thể gây ra một cuộc khủng hoảng lao động và về lâu dài có thể tự động hóa mọi công việc – một quá trình có thể “làm rung chuyển tận gốc xã hội”.

Sẽ là sai lầm nếu cho rằng lãnh đạo Trung Quốc xem việc thúc đẩy AI và quản lý tình trạng thất nghiệp là hai mục tiêu mâu thuẫn. Tại Mỹ, nơi các chính sách AI thường được định hình theo logic “phải thắng Trung Quốc trong cuộc đua AI”, những nỗ lực hạn chế tác động tiêu cực hay kiểm soát sự lan rộng của AI đôi khi bị xem như rào cản đối với cuộc cạnh tranh địa chính trị rộng lớn hơn. Ngược lại, các văn bản chính sách của Trung Quốc hoàn toàn không nhắc đến một “cuộc đua AI” toàn cầu.

Điều này không có nghĩa Bắc Kinh thờ ơ với cạnh tranh chiến lược. Nó phản ánh niềm tin của họ rằng giá trị lớn nhất của AI nằm ở việc củng cố nền kinh tế trong nước và giải quyết các bài toán nội tại. Từ góc nhìn của Bắc Kinh, chiến thắng thực sự là đưa AI lan tỏa theo cách củng cố sức mạnh kinh tế của Trung Quốc mà không làm lung lay nền tảng xã hội của đất nước.

Mỹ cũng không ngoại lệ

Theo Bank of America, thị trường lao động Mỹ đang trải qua giai đoạn biến động mạnh mẽ do ảnh hưởng của AI. Cụ thể, tỷ lệ thất nghiệp của nhóm người có bằng cử nhân đã tăng gấp đôi, từ mức 4,0% vào tháng 12 năm 2023 lên tới 8,1% hiện tại, một dấu hiệu rõ ràng cho thấy AI đã bắt đầu gây đảo lộn đáng kể.

Việc làm bị hủy diệt trực tiếp bởi AI

Dữ liệu mới nhất từ tổ chức nhân sự Challenger, Gray & Christmas cho thấy, chỉ trong bảy tháng đầu năm 2025, hơn 10.000 vị trí việc làm tại Mỹ đã bị biến mất do sự ứng dụng trực tiếp của AI tạo sinh (Generative AI).

Tổ chức này ước tính rằng Trí tuệ Nhân tạo đã trở thành một trong năm nguyên nhân sa thải lớn nhất trong năm nay.

Tình hình sa thải chung và ngành công nghệ

Tính chung cả năm 2025, tổng số sa thải do các doanh nghiệp Mỹ công bố đã vượt ngưỡng 806.000 người, mức cao kỷ lục so với cùng kỳ kể từ năm 2020.

Trong đó, ngành công nghệ tiếp tục là “tâm chấn” của làn sóng cắt giảm, với hơn 89.000 vị trí bị cắt.

Kể từ năm 2023 đến nay, ít nhất 27.000 công việc công nghệ đã bị thay thế hoàn toàn bởi quy trình tự động hóa dựa trên AI.

Thay thế các vị trí sơ cấp

AI đang đặc biệt chiếm chỗ một lượng lớn các công việc cấp độ mới vào nghề (sơ cấp).

Dữ liệu từ Handshake, nền tảng tìm việc dành cho Thế hệ Z (Gen Z), cho thấy số lượng tin tuyển dụng cho các vị trí này (nhất là trong khối doanh nghiệp) đã giảm 15% so với cùng kỳ năm trước.

Ngược lại, trong vòng hai năm qua, số nhà tuyển dụng đưa thông tin về Trí tuệ Nhân tạo trong tin tuyển dụng đã tăng vọt 400%, báo hiệu sự chuyển dịch cơ cấu nhân sự mạnh mẽ.

Bùi Tú

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/thanh-nien-trung-quoc-truoc-noi-lo-ai-cuop-viec-241325.html