Thế nào là một tác phẩm hay?

5 giờ trướcBài gốc

Tiểu thuyết Anna Karenina của Lev Tolstoy nhiều lần được chuyển thể thành phim. Ảnh minh họa: N.F.

Thế nào là một tác phẩm hay? Đây là câu hỏi lớn với những người viết và có lẽ cũng gây tranh cãi nhiều nhất vì tiêu chí hay đối với các cá nhân thường không giống nhau.

Tôi vừa đọc một cuốn tiểu thuyết rất hay. Ta thường nghe được câu nói đó. Nhưng hay thế nào, nói cho rạch ròi, thật khó. Nó cảm động, tôi đọc nó mà rơi nước mắt nhiều, một người nói. Cốt truyện hấp dẫn và li kì, không tài nào đoán được cái kết của câu chuyện, tác giả giỏi quá, người khác nêu ý kiến. Đọc xong tác phẩm, nó khiến tôi rất buồn, một người khác nhận xét. Văn hay, hay lắm, câu chữ cừ khôi, thêm một ý kiến nữa...

Đó là những lời tôi nghe thấy từ độc giả khi hỏi họ về một tác phẩm hay. Nhưng sự đánh giá này rất ít khi đồng nhất, có khi là sự trái ngược hoàn toàn. Ví dụ tôi rất thích cuốn Linh Sơn của Cao Hành Kiện thì một người bạn văn của tôi bảo rằng, anh không tài nào tiêu hóa nổi nó.

Bây giờ tôi bảo không thích H. Murakami thì chắc sẽ có người phản ứng dữ dội vì nhiều người Việt mê ông nhà văn Nhật Bản này lắm. Tương tự với một nhân vật thỉnh thoảng tôi có nhắc đến, Nguyễn Bình Phương, anh được khá nhiều fan hâm mộ nhưng tôi vẫn nghe thấy những tiếng nói khó chịu về tác phẩm của anh, đại loại anh viết những cái giống nhau, vụn vặt.

Gần đây tôi lại thấy vài người chê tác phẩm của Thuận, rằng có những cuốn, ví dụ cuốn Chinatown câu cú “loằng ngoằng” trong khi tôi khá thích tác giả này và Chinatown là một trong những cuốn tôi thích nhất của Thuận.

Cái sự yêu thích rất khác biệt nên tôi nghĩ rằng nếu phải chọn một danh sách độ 10 cuốn tiểu thuyết của các nhà văn Việt được độc giả yêu thích là rất khó.

Nhưng nói như thế chẳng nhẽ không có tiêu chí nào để đánh giá tác phẩm hay sao ư. Tôi đề xuất những yếu tố của tác phẩm hay dưới đây:

1. Sự cảm động

Tôi quan sát và thấy rằng tiêu chí này được khá nhiều người đồng tình. Một tác phẩm hay là một tác phẩm cảm động. Ví dụ đọc Tắt đèn của Ngô Tất Tố, người đọc không cảm động vì cái cảnh chị Dậu phải bán con, bán chó để cứu chồng hay sao? Hoặc nhân vật Hộ trong Đời thừa của Nam Cao chẳng khiến người ta xót thương về thân phận nhà văn, nghèo đói đến mức mua một món ăn ngon cho gia đình cũng không làm nổi. Hoặc trong cuốn Những người khốn khổ của Victor Hugo người ta cảm động vì tên tù khổ sai Giăng Van Giăng tìm mọi cách để cứu vớt bé Côdét mồ côi đáng thương. Có những cảnh cảm động, tác phẩm dễ được đồng thuận là tác phẩm hay và dường như nó là yếu tố tác động vào tâm lí người đọc rất mạnh.

2. Sự li kì, lôi cuốn

Đây cũng là phẩm chất dễ được công nhận. Tác phẩm sở hữu một sự li kì, lôi cuốn sẽ khiến người đọc không muốn buông sách. Họ đọc và bị cuốn đi theo những tình tiết của tác phẩm, hết đoạn này đến đoạn khác, hết hành động này tiếp theo hành động khác. Những tác phẩm kiểu này thường có ở dòng văn học trinh thám và những tác giả mạnh về cốt truyện. Ví như cuốn tiểu thuyết lừng danh Tên của đóa hồng của Umberto Eco kể về sự truy tìm kẻ giết người trong một mê cung sách rất kì thú.

Người đọc choáng ngợp với sự miêu tả rất bí hiểm về những cuốn sách cổ hoặc các dị nhân sống khép kín trong nhà thờ. Hàng loạt tác phẩm của của Dan Brown như Mật mã Da Vinci, Biểu tượng thất truyền, Hỏa ngục... cũng với cốt truyện li kì, hấp dẫn.

3. Văn hay, kì công của câu chữ

Một tác phẩm được viết ra bởi một thứ văn đẹp, hay, kì công bao giờ cũng nhận được nhiều sự yêu mến. Ở Việt Nam tiêu biểu cho phong cách này có thể kể đến Nguyễn Tuân với tiểu thuyết Tâm sự của nước độc nguyên bản viết năm 1945. (Tôi rạch ròi về tác phẩm này vì năm 1946 Nguyễn Tuân viết thêm hai đoạn “Dựng” và “Mưỡu cuối” và trở thành cuốn Chùa Đàn).

Cảm giác những câu chữ trong “Chùa Đàn” và “Vang bóng một thời” đều được tác giả gọt giũa chọn lựa rất kì khu, tỉ mỉ như một người thợ kim hoàn lành nghề, được liệt vào những viên ngọc sáng của nền văn học Việt Nam. Gần đây, đọc những truyện ngắn trong tập Phép tính của một nho sĩ của Trần Vũ tôi cũng rất thích vì sự công phu về ngôn từ của anh.

Cảm giác mỗi từ, mỗi câu đều được tác giả sử dụng rất thận trọng, tính toán kĩ lưỡng, đặc biệt anh rất chú ý đến nhịp điệu câu văn. Thế giới thì có thể kể đến Gustave Flaubert với tiểu thuyết Salammbô giàu có những hình ảnh đẹp, kì công hay một đại diện từ Mỹ La Tinh là J. Borges với thể loại truyện ngắn, tiểu luận với câu chữ tinh luyện và cô đọng.

4. Nói cho người ta hiểu một điều gì đó có ý nghĩa

Phẩm chất này có vẻ hơi mơ hồ nhưng thực ra là điều dễ thấy. Alexis Zorba - con người hoan lạc của Nikos Kazantzaki bảo cho người ta rằng, chúng ta nên vui thú càng nhiều trong điều kiện có thể càng tốt vì cuộc sống ngắn lắm. Nhiều u buồn, tự giam hãm mình thì cuộc đời chán ngắt. Tác giả xây dựng hình tượng một ông già vui tính và lãng tử, là nguồn cảm hứng cho nhiều người về cách sống lạc quan, nhân văn và thú vị.

Còn những tiểu thuyết mang tính triết luận của Milan Kundera như Sự bất tử, Đời nhẹ khôn kham... chỉ dẫn cho chúng ta về cách cư xử trong đời, ý nghĩa nặng nhẹ của cuộc sống cùng với những suy ngẫm về thời cuộc.

5. Sự độc đáo, khác lạ

Nếu như người đọc vẫn quen với những món truyền thống, bỗng một ngày đọc một tác phẩm rất khác lạ, người ta sẽ choáng ngợp về nó. Trăm năm cô đơn của G. Marquez là một ví dụ điển hình. Nào là người mọc đuôi, người bay, mưa ròng rã suốt mấy tháng liền...

Hoặc trong cuốn Diệt vong của Thomas Bernhard, suốt mấy trăm trang tiểu thuyết, tác giả không hề xuống dòng một lần nào và xuyên suốt tác phẩm, tác giả chỉ để cho nhân vật tôi “kể xấu” gia đình và tổ quốc mình...

Tôi đưa ra 5 tiêu chí kể trên để định dạng một tác phẩm hay vì nhiều hơn thì loãng. Nhưng chắc chắn sẽ có người phản bác rằng, những tác phẩm anh nêu làm ví dụ trên kia, tôi thấy chúng không hay chút nào cả. Tôi sẽ không ngạc nhiên những chất vấn đó, bởi sự đọc, gu thẩm mĩ, tầm đón đợi của mỗi cá nhân rất khác nhau.

Thậm chí có những tác phẩm trước đây tôi thấy hay mà giờ không thấy hay chút nào nữa hoặc ngược lại. Khi có sự thay đổi về nhận thức, đặc biệt sự trưởng thành về sự đọc, gu thẩm mĩ thì danh sách sẽ còn bị xáo trộn. Danh sách những cuốn sách hay của tôi từ thời ấu thơ đến giờ đã bị thay đổi rất nhiều. Thôi thì tạm thời chấp nhận kết quả của nhận thức ở thời điểm đang được viết.

Nhưng như thế, có lẽ tôi lại gieo một mối hoang mang khác. Vậy chúng ta sẽ không bao giờ có một danh sách những cuốn sách hay vĩnh cửu ư? Những tác phẩm được coi là kinh điển của văn học nhân loại hay dân tộc thì xếp vào đâu, chúng có bị thay đổi không. Tôi tin chắc rằng dù có sự khác biệt thế nào thì vẫn tìm được sự đồng thuận tương đối.

Ta thường thấy danh sách những cuốn sách hay nhất mọi thời đại, hay nhất thế kỉ 19, hay nhất thế kỉ 20, hay nhất của văn học Mỹ, văn học Pháp, văn học Anh... do các tờ báo chuyên văn học, thư viện hoặc một cơ quan nào đó đứng ra tổ chức. Và tôi tin rằng đa số người đọc tin vào những danh sách này.

Ví dụ một cuộc bầu chọn năm 2007 lấy ý kiến 125 nhà văn của hai tờ báo Raleigh News and Observe về những tác phẩm hay nhất mọi thời đại. Trong cuộc bầu chọn này, Anna Karenina của Lev Tolstoy được bầu chọn là cuốn tiểu thuyết hay nhất mọi thời đại. Các cuốn ở các vị trí thứ nhì là Bà Bôvary của Flaubert và thứ ba là Chiến tranh và Hòa Bình cũng của Lev Tolstoy, thứ tư là Lolita của Vladimir Nabokov.

Tất nhiên sự bầu chọn này nếu tổ chức ở một thời điểm khác, và không phải ở nước Mỹ, mà ở nước Pháp, nước Đức, nước Anh, nước Nhật... và với những công chúng khác thì chắc chắn sẽ có một danh sách có thể hoàn toàn khác.

Nhưng dù sự biến thiên có lớn đến mức nào thì bây giờ ai có thể phủ nhận được giá trị của những cuốn Anna Karenina của Lev Tolstoy, Chí Phèo của Nam Cao, Chùa Đàn của Nguyễn Tuân hay gần đây là Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh...

Bỏ qua sự đố kị về nghề nghiệp trong giới người viết và loại trừ những trường hợp đi ngược đường để gây ấn tượng, thì với đông đảo công chúng, những tác phẩm kể trên chắc chắn là những tác phẩm hay dù thời gian và nhận thức có thay đổi thế nào.

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học

Nguồn Znews : https://znews.vn/the-nao-la-mot-tac-pham-hay-post1604510.html