Thuật toán đề xuất và 'bài toán' bảo vệ người tiêu dùng

2 giờ trướcBài gốc

Ảnh minh họa.

Thuật toán đề xuất (recommendation algorithms) hoạt động dựa trên việc phân tích dữ liệu hành vi người dùng để đưa ra gợi ý sản phẩm, dịch vụ phù hợp, giúp tiết kiệm thời gian và nâng cao trải nghiệm cá nhân. Thế nhưng, thực tế cho thấy các thuật toán không hoàn toàn trung lập. Cách sắp xếp, ưu tiên hiển thị sản phẩm hay nội dung phụ thuộc vào lợi ích của nền tảng, gây ra hiện tượng thiên vị hoặc cạnh tranh không lành mạnh. Người tiêu dùng thường không được cung cấp đầy đủ thông tin về cách thức vận hành và dữ liệu được sử dụng, dẫn đến nguy cơ bị thao túng, hạn chế quyền lựa chọn và rủi ro mất an toàn kinh tế.

Ngoài ra, thuật toán còn tiềm ẩn nguy cơ phân biệt đối xử khi dựa trên dữ liệu có thiên lệch, khiến một số nhóm người tiêu dùng bị đối xử bất lợi. Việc thu thập và sử dụng dữ liệu cá nhân quá mức hoặc không rõ ràng cũng đặt ra câu hỏi về quyền riêng tư.

Bên cạnh đó, các hệ thống xếp hạng có thể bị thao túng, đẩy các sản phẩm kém chất lượng hoặc quảng cáo gian lận lên vị trí cao, làm tăng rủi ro cho người tiêu dùng.

Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 cùng các nghị định liên quan đã tạo nền tảng pháp lý để bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử, đảm bảo quyền được cung cấp thông tin đầy đủ, rõ ràng và quyền từ chối cá nhân hóa qua thuật toán. Các sàn thương mại điện tử cũng được yêu cầu minh bạch, ngăn chặn gian lận và bảo mật dữ liệu cá nhân.

Tuy nhiên, Việt Nam hiện vẫn chưa có quy định riêng về minh bạch thuật toán hay yêu cầu đánh giá tác động hệ thống đề xuất đối với người tiêu dùng. Một số dự thảo luật về thương mại điện tử và trí tuệ nhân tạo mới chỉ đề cập chung chung về kiểm soát thuật toán, chưa có quy định cụ thể.

Nhiều quốc gia trên thế giới đã tiên phong xây dựng quy định chặt chẽ về minh bạch thuật toán và quyền giải thích, như Liên minh châu Âu với Đạo luật Dịch vụ số (DSA) và Đạo luật AI, Trung Quốc với quy định quản lý dịch vụ thuật toán đề xuất, hay Anh và Mỹ với các hướng dẫn kiểm toán và giải thích quyết định AI. Đây là những kinh nghiệm thực tiễn quý báu để Việt Nam tham khảo trong quá trình hoàn thiện khung pháp lý, bảo vệ người tiêu dùng, đồng thời thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Trong bối cảnh đó, vai trò của cơ quan quản lý trở nên đặc biệt quan trọng. Bộ Công Thương và Bộ Khoa học và Công nghệ thời gian qua đã chủ động tăng cường giám sát hoạt động của các nền tảng số. Tuy nhiên, năng lực kỹ thuật trong việc kiểm toán, đánh giá tác động của thuật toán vẫn còn nhiều hạn chế. Do vậy, việc hoàn thiện khung pháp lý, xây dựng bộ công cụ kiểm tra, đánh giá thuật toán và triển khai các cơ chế giám sát thử nghiệm là cần thiết.

Song hành cùng nỗ lực từ phía Nhà nước, các doanh nghiệp cũng cần minh bạch nguyên tắc hoạt động của thuật toán, thiết lập cơ chế kiểm tra định kỳ, trao quyền cho người tiêu dùng trong việc truy vấn và lựa chọn mức độ cá nhân hóa. Bảo mật dữ liệu cá nhân và cơ chế tiếp nhận xử lý khiếu nại cũng cần được nâng cao để xây dựng niềm tin từ người tiêu dùng.

Tuy nhiên, để cơ chế bảo vệ vận hành hiệu quả, bản thân người tiêu dùng cũng cần được trang bị kiến thức và kỹ năng sử dụng nền tảng số, nhận diện dấu hiệu bất thường và biết cách bảo vệ quyền lợi thông qua các chương trình truyền thông và kênh tiếp nhận phản ánh hiệu quả.

Có thể thấy, thuật toán đề xuất mang lại nhiều tiện ích cho người tiêu dùng và doanh nghiệp trong kỷ nguyên số, nhưng nếu thiếu sự minh bạch và trách nhiệm, nó cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro nghiêm trọng. Cân bằng giữa bảo vệ người tiêu dùng và thúc đẩy đổi mới sáng tạo không chỉ là một bài toán kỹ thuật, mà còn là yếu tố then chốt để xây dựng một môi trường số an toàn, công bằng và bền vững tại Việt Nam.

Dương Mỹ

Nguồn Doanh nhân & Pháp luật : https://doanhnhan.vn/thuat-toan-de-xuat-va-bai-toan-bao-ve-nguoi-tieu-dung-86941.html