Thủy điện có phải 'thủ phạm' làm tăng lũ ở miền Trung?

2 giờ trướcBài gốc

Miền Trung "oằn mình" trong mưa lũ, nguyên nhân cốt lõi là gì?

Miền Trung đang "oằn mình" với những cơn lũ dữ và có thể xem là các cơn "đại hồng thủy", do quy mô khủng khiếp và mức độ tàn phá kinh hoàng. Khi lũ lớn từ thượng lưu các lưu vực sông xảy ra đồng thời với ngập lụt hạ lưu, vai trò của các công trình thủy điện luôn là tâm điểm của sự tranh luận.

Miền Trung đang "oằn mình" với những cơn lũ dữ và có thể xem là các cơn "đại hồng thủy" - Ảnh: CTV Hoàng Dũng

Trao đổi với phóng viên Tạp chí Một Thế Giới về nguyên nhân cốt lõi gây lũ ở miền Trung, chuyên gia thủy lợi và phòng chống thiên tai - ông Nguyễn Ngọc Anh cho biết lũ lụt ở miền Trung về bản chất là một hiện tượng tự nhiên do yếu tố địa lý, địa hình và khí hậu đặc trưng.

Lũ miền Trung chủ yếu do mưa lớn kéo dài tập trung vào mùa mưa bão (thường từ tháng 9 đến tháng 12). Đây là khu vực thường xuyên chịu ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp của bão và áp thấp nhiệt đới, gây ra mưa lớn và lũ vượt khả năng điều tiết của hệ thống hồ chứa thượng lưu và chuyển tải lũ của lòng và bãi sông hạ lưu.

"Miền Trung có địa hình hẹp ngang, nghiêng từ Tây sang Đông. Các hệ thống sông ngòi ngắn, hẹp và dốc. Trong điều kiện tự nhiên, khi mưa lớn, nước lũ tập trung nhanh và đổ dồn từ thượng về hạ lưu. Do hạn chế không gian thoát lũ và các vùng trũng thấp ven sông đủ lớn trữ lại, gây ra lũ và ngập lụt trên diện rộng với cường độ cao. Mưa lũ đã và đang xảy ra trong những ngày này tại Huế, Đà Nẵng và Quảng Ngãi cho thấy mưa và lũ lớn diễn biến nhanh và khủng khiếp đến thế nào", ông Ngọc Anh cho hay.

Tuy nhiên, một câu hỏi được nhiều người quan tâm hiện nay là "Liệu thủy điện có phải là thủ phạm làm tăng lũ?", trong khi các lưu vực sông ở cả 3 tỉnh thành đều có hệ thống thủy điện vừa và nhỏ ở thượng lưu?

Ông Nguyễn Ngọc Anh lý giải, theo nguyên lý vận hành, hồ thủy điện được thiết kế tích một phần nước từ thượng lưu trong mùa mưa lũ để phát điện trong mùa khô kiệt. Như vậy, dù ít nhiều, một phần lượng nước lũ sẽ được trữ lại trong hồ, làm chậm dòng chảy và giảm đỉnh lũ xuống hạ lưu. Không tích nước đầy hồ vào cuối lũ, hồ sẽ không có nước để phát điện (và tham gia cấp nước cho sản xuất nông nghiệp, dân sinh) vào mùa khô.

Như vậy, về lý thuyết và thực tiễn, hồ thủy điện sẽ không có cơ hội làm tăng lũ mà thông qua nhiệm vụ tích nước phát điện, đã tham gia cắt và giảm lũ, đặc biệt là đỉnh lũ. Vì thế, lũ hạ lưu cũng sẽ không bao giờ lớn bằng lũ tự nhiên trước khi có thủy điện.

Nhiều nơi ở miền Trung đang rơi vào cảnh cô lập vì ngập lụt nặng - Ảnh: CTV Hoàng Dũng

Ông ví dụ: "Lũ về giống như một nồi canh lớn (lũ tự nhiên từ thượng lưu). Bình thường canh đổ thẳng ra tô (sinh ra lũ hạ lưu). Nếu trước khi đổ ra tô, chủ nhà múc bớt một phần canh ra các bát nhỏ (tức là hồ thủy điện tích một phần nước), thì lượng canh đổ vào tô sẽ giảm đi. Vậy, nếu các bát là hồ thủy điện nhỏ thì rõ ràng giúp giảm canh trong tô. Còn nếu không ai ăn canh trước thì tô canh còn nguyên (bằng lũ tự nhiên)".

Về nguyên lý, thủy điện dù lớn hay nhỏ, nếu vận hành theo đúng quy trình, đều có tác dụng cắt và giảm lũ. Thủy điện nhỏ (công suất dưới 30MW) mặc dù có hồ chứa nhỏ và thường không có dung tích phòng lũ chuyên biệt, nhưng vẫn có khả năng trữ một lượng nước nhất định, làm giảm lưu lượng về hạ lưu trong thời gian nhất định. Nếu công tác dự báo mưa lũ tốt, hồ chủ động xả cạn nước trong hồ sớm trước khi lũ về, thì hiệu quả cắt lũ còn cao hơn.

Trường hợp xấu nhất là nếu dự báo không tốt hay lũ lớn kéo dài, hồ đã đầy hoàn toàn và không còn khả năng tích nước và giảm lũ, thì lưu lượng xả xuống hạ lưu sẽ bằng đúng với lưu lượng nước lũ tự nhiên đổ về hồ. Trong tình huống này, hồ không còn khả năng cắt lũ nhưng cũng không làm tăng lũ so với khi chưa có hồ.

Tuy vậy, hiệu quả phòng lũ của thủy điện không phải lúc nào cũng tối ưu mà phụ thuộc vào các điều kiện cụ thể. Thứ nhất, hồ càng lớn và lũ càng nhỏ thì khả năng cắt lũ càng cao. Với những trận "siêu lũ" vượt tần suất thiết kế, khi dung tích hồ trở nên không đủ, thì việc xả lũ sớm và xả lũ ngay trong mưa lũ là điều bắt buộc, vừa do khả năng trữ của hồ không còn, vừa để đảm bảo an toàn cho công trình.

Thứ hai, các hồ lớn thường có một phần dung tích cố định được dành riêng cho việc tích lũ (gọi là dung tích phòng lũ). Nếu dung tích này bị chiếm dụng trước mùa lũ, hoặc do dự báo mưa lũ hạn chế hoặc vận hành chưa hợp lý, mà hiệu quả cắt lũ sẽ giảm. Thủy điện nhỏ hầu như không có dung tích này.

Thứ ba, dự báo sớm và chính xác là rất quan trọng, giúp hồ chủ động hạ mực nước đón lũ, tối ưu hóa dung tích phòng lũ...

Nhìn thấy điều gì từ đợt mưa lũ lịch sử này ở miền Trung?

Theo chuyên gia Nguyễn Ngọc Anh, đợt mưa cực lớn, lũ lụt lịch sử lần này ở miền Trung cho thấy những vấn đề về phòng chống thiên tai cần được nhìn nhận lại một cách nghiêm túc.

Việc lũ lớn tràn qua các tuyến đường, đặc biệt các tuyến cao tốc như Cam Lộ-La Sơn ở Huế, cho thấy cần phải xem xét và tính toán lại khẩu diện cầu cống dọc tuyến để đảm bảo thoát lũ, cho dù là lũ lịch sử đi chăng nữa.

Lũ ở miền Trung quá lớn và hung dữ, phương châm né, tránh lũ và giảm nhẹ thiệt hại do lũ là thật sự cần thiết - Ảnh: CTV Hoàng Dũng

Với đặc điểm "lũ miền Trung quá lớn và hung dữ", phương châm né, tránh lũ và giảm nhẹ thiệt hại do lũ là thật sự cần thiết. Tuy nhiên, để chủ động trong phòng lũ, công tác dự báo và cảnh báo mưa lũ cần được đầu tư để nâng cao hơn về độ chính xác, cũng như cách thức lan truyền thông tin.

Bên cạnh đó, cũng cần có chiến lược rõ ràng trong phát triển đô thị, dân cư và hạ tầng (đặc biệt là hạ tầng giao thông) trên toàn lưu vực sông, nhất là vùng hạ lưu, nghiêm cấm việc lấn chiếm, xây dựng trái phép trong phạm vi thoát lũ tự nhiên của sông.

Nhìn nhận lại một cách chủ quan, chuyên gia Nguyễn Ngọc Anh cho rằng vấn đề phức tạp nhất không nằm ở nguyên lý hình thành mưa lũ và vận hành hệ thống thủy điện, mà ở sự thay đổi của hành vi dân cư và nhận thức trong công tác quản lý xã hội. Khi có hồ thủy điện ở thượng lưu, lũ hàng năm ở hạ lưu có xu hướng giảm về tần suất và cường độ, tạo ra cảm giác “an toàn giả”. Điều này khiến người dân lấn chiếm bãi sông để canh tác, thậm chí xây nhà ở. Khi xảy ra lũ lớn vượt ngưỡng kiểm soát, cùng với các hồ chứa phải xả lũ với lưu lượng lớn, diễn biến ngập lũ và thiệt hại ở hạ lưu trở sẽ nên nghiêm trọng hơn so với trước đây.

"Thủy điện không phải là nguyên nhân gây lũ, nhưng sự tồn tại của nó đã thay đổi chế độ thủy văn và tạo ra áp lực lớn hơn lên công tác quản lý và quy hoạch hạ lưu. Giải quyết bài toán lũ lụt miền Trung đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, các ngành, mà cụ thể là công tác dự báo, vận hành hồ đập theo quy trình nghiêm ngặt, quản lý hạ tầng và rừng thượng lưu vực, và một chiến lược quy hoạch phát triển hạ lưu bài bản, chấp nhận chủ động né tránh lũ và giảm nhẹ thiệt hại do lũ, vì một cuộc sống an toàn và bền vững hơn", vị chuyên gia này nhấn mạnh.

Tuyết Nhung

Nguồn Một Thế Giới : https://1thegioi.vn/thuy-dien-co-phai-thu-pham-lam-tang-lu-o-mien-trung-240456.html