Tòa Thánh Tây Ninh - di sản sống giữa miền biên giới

3 giờ trướcBài gốc

Buổi sớm ở Long Hòa không giống bất cứ vùng đất nào của Nam Bộ. Khi ánh mặt trời chưa kịp đổ hết lên những cánh rừng bao quanh, Tòa Thánh Tây Ninh đã hiện ra trong làn sương bạc, lặng im mà vẫn đầy nhịp điệu.

Màu áo dài trắng của tín đồ từ khắp các ngả đường đổ về, gợi cảm giác về một nhịp sống đã tồn tại trăm năm mà không cần lên tiếng vẫn khiến người lữ khách nhận ra: Đây không chỉ là một công trình tôn giáo, mà là một di sản văn hóa đang sống, thở, và lan ra khắp miền biên giới.

Tòa thánh Tây Ninh và núi Bà Đen - 2 biểu tượng của miền biên giới Tây Ninh.

Sự hiện diện của Tòa Thánh gợi lên một câu hỏi không thể lẩn tránh: Điều gì khiến một tôn giáo bản địa, tròn trăm tuổi, giản dị mà lại sở hữu sức sống bền bỉ đến vậy? Điều gì khiến một công trình tôn giáo giữa miền biên giới trở thành điểm tựa văn hóa cho cả cộng đồng, đồng thời trở thành biểu tượng của tinh thần hòa hợp trong đời sống tín ngưỡng Việt Nam? Và quan trọng hơn, tại sao nơi này, hơn bất cứ nơi nào khác, lại cho thấy vai trò của Nhà nước và chính quyền trong việc đồng hành, bảo vệ, nâng đỡ các giá trị văn hóa - tôn giáo truyền thống?

Những câu hỏi ấy trở thành lối dẫn xuyên suốt hành trình khám phá di sản sống mang tên Tòa Thánh Tây Ninh.

Kiến trúc Đông - Tây trong trái tim đạo Cao Đài

Dạo bước trên con đường lát gạch vàng dẫn vào Tòa Thánh, điều gây ấn tượng trước nhất không phải là quy mô rộng lớn, mà là sắc màu. Công trình đồ sộ, màu sắc rực rỡ, khiến Tòa Thánh như một đóa sen nở giữa rừng xanh Long Hòa. Thế nhưng sự giản dị chỉ đến khi nhìn xa; càng lại gần, kiến trúc văn hóa Đông - Tây kết hợp, càng nhiều tầng lớp văn hóa đan xen.

Ngôi Báo Ân Từ, nơi thờ Đức Phật Mẫu Diêu Trì Cung.

Hai tháp chuông - tháp trống dựng ở mặt tiền gợi nhớ đến cấu trúc nhà thờ phương Tây, nhưng ngay trên vòm cong lại là hai con rồng uốn lượn, thuần phong Á Đông. Những ô cửa hình vòm mang hơi hướng La Mã, trong khi những phù điêu, hoa văn lại gợi cái tinh tế của điêu khắc Huế. Nhưng thứ khiến người ta dừng lại lâu nhất là Thiên Nhãn - con mắt trái nằm trong hình tam giác phát quang, biểu tượng của sự thấu suốt, vừa quen thuộc với văn hóa tâm linh Việt, vừa gợi đến tinh thần hợp nhất của nhiều nền triết học.

Tòa Thánh Tây Ninh được xây dựng từ năm 1933 đến 1955. Bề thế, gồm 12 cửa ra vào - tượng trưng cho 12 tháng; một kiến trúc lớn, gồm 9 cấp từ thấp dần lên cao, tượng trưng cho sự thăng tiến phẩm vị người tín đồ Cao Đài.

Mỗi chi tiết đều có biểu tượng, mỗi màu sắc đều có ý nghĩa. Công trình không chỉ là nơi hành lễ mà còn là lời kể về một giai đoạn lịch sử đặc biệt, khi người Việt tìm cách dung hòa các giá trị Đông - Tây trong bối cảnh biến động của thế kỷ XX.

Nhìn kỹ hơn, Tòa Thánh còn là minh chứng cho sự sáng tạo văn hóa của người Nam Bộ: Phóng khoáng, linh hoạt, tiếp thu mạnh nhưng giữ gốc rất chặt. Phía sau mỗi cột trụ, mỗi bức họa rồng - lân - quy - phụng, mỗi bậc tam cấp là bàn tay của người thợ địa phương, những người đã biến triết lý tôn giáo thành một công trình mang giá trị kiến trúc, nghệ thuật độc nhất ở Việt Nam.

Thiên Nhãn - biểu tượng của sự thấu suốt, quen thuộc với văn hóa tâm linh Việt.

Điều đáng chú ý là công trình này không đứng yên dưới dạng di tích tĩnh, mà vẫn được sử dụng mỗi ngày, bảo tồn theo cách tự nhiên nhất, bằng chính đời sống tín đồ. Nhưng để một công trình quy mô lớn như vậy tồn tại gần trăm năm, không hư nát, không pha tạp, không bị thương mại hóa, cũng không bị trùng tu sai lệch, điều đó gắn liền với sự bảo vệ nghiêm ngặt của cộng đồng đạo và sự đồng hành của chính quyền văn hóa - tôn giáo qua từng giai đoạn.

Trong nhiều đợt tu sửa, Tòa Thánh luôn có sự phối hợp giữa Hội Thánh và các vị công quả thợ sơn. Các màu sơn được đối chiếu chính xác với màu gốc, các mảng chạm khắc được phục dựng bởi chính những nghệ nhân từng gắn bó với đạo. Những can thiệp ấy đều đặt trên nguyên tắc “giữ nguyên bản sắc, không can thiệp thô bạo”, thể hiện cách Nhà nước tôn trọng sự độc lập của một tôn giáo bản địa, đồng thời bảo vệ giá trị văn hóa của nó theo đúng tinh thần Luật Di sản Văn hóa.

Nếu kiến trúc khiến người ta choáng ngợp thì đời sống nghi lễ lại khiến người ta lắng lại. Buổi trưa, khi ánh nắng đứng bóng trên sân gạch, tiếng chuông Ngọ vang lên, một thanh âm tròn đầy, đủ để nhắc cả khu vực xung quanh về một thời cúng quan trọng trong ngày. Tín đồ, từ già đến trẻ, bước đều vào nội điện. Họ mặc áo dài trắng, tay chắp trước ngực, di chuyển trong im lặng tuyệt đối. Cảm giác như đang xem một dòng chảy văn hóa chứ không phải nghi lễ đơn thuần.

Kiến trúc Đông - Tây độc đáo trong Thánh thất Cao Đài.

Đạo Cao Đài có bốn thời cúng: Tý - Ngọ - Mẹo - Dậu. Mỗi ngày lặp lại, đều đặn như nhịp thở. Đây chính là yếu tố biến tôn giáo thành “di sản sống”: Đời sống tín đồ tạo ra bối cảnh, bối cảnh tạo ra nét văn hóa, nét văn hóa lại được gìn giữ bằng chính nhịp sống ấy.

Hành trình gìn giữ di sản trăm năm

Trong nội điện, ánh sáng hắt xuống từ những ô cửa màu, tạo thành những mảng đỏ, vàng, xanh đan xen. Từng hàng tín đồ quỳ xuống, đều nhau đến mức gợi cảm giác như một tấm thảm trắng. Trên cao, dàn nhạc lễ với trống, mõ, đàn và kèn tạo thành giai điệu đặc trưng, vừa thiêng liêng, vừa gần gũi. Nhiều người ví âm thanh ấy như hơi thở của vùng đất này, trầm, sâu và bền.

Một cụ bà 81 tuổi, đã theo đạo từ nhỏ, vẫn đều đặn đi lễ bốn thời. Bà quét sân điện thờ bằng cây chổi chà cũ kỹ, động tác chậm nhưng chắc. “Lâu ngày thành quen, không đi lễ thì nhớ”, bà nói trong nụ cười dễ mến. Chính những con người như vậy giữ cho di sản không mai một, không phải bằng khẩu hiệu, mà bằng thói quen, bằng niềm tin, bằng sự gắn bó tự nhiên với cộng đồng.

Một nghi thức trong Đại lễ Hội Yến Diêu Trì Cung của đạo Cao Đài.

Trong khi đó, Thanh Thiếu niên Cao Đài đóng vai trò làm cầu nối văn hóa. Họ tập nghi lễ, đánh chuông, khiêng pháp khí trong các lễ hội lớn. Nhiều bạn trẻ chia sẻ rằng việc tham gia nghi lễ không chỉ là trách nhiệm tín đồ mà còn giúp họ cảm thấy gần gũi hơn với nguồn gốc của đạo - một tôn giáo do những người Việt sáng lập.

Những buổi chiều, thanh niên tập nghi thức rước lễ dưới bóng cây dầu già. Những bước chân nhịp nhàng, tiếng pháp khí chạm nhau khẽ khàng, tất cả tạo cảm giác như một lớp học di sản ngoài trời.

Nhịp sống ấy được giữ trọn vẹn nhờ sự tôn trọng và tạo điều kiện của chính quyền. Các hoạt động lễ hội, sinh hoạt tôn giáo đều được hỗ trợ về an ninh, trật tự, vệ sinh môi trường. Tại mỗi dịp lễ lớn như Hội Yến Diêu Trì, lượng du khách và tín đồ từ khắp nơi đổ về hàng chục nghìn người, nhưng không gian vẫn giữ được sự trang nghiêm, ngăn nắp. Đây là minh chứng cho sự phối hợp chặt chẽ giữa cộng đồng đạo và cơ quan quản lý, đảm bảo tôn giáo phát triển đúng pháp luật, an toàn và văn minh.

Hành trình gìn giữ di sản trăm năm của đạo Cao Đài gắn với những văn hóa đặc trưng của người Việt.

Điều khiến Tòa Thánh Tây Ninh trở thành di sản sống không chỉ đến từ kiến trúc hay nghi lễ, mà còn từ thế đứng của nó trong đời sống hiện đại. Khi đô thị Tây Ninh phát triển, khi khu vực Long Hoa mở rộng, khi du lịch tâm linh trở thành xu hướng, Tòa Thánh vẫn được giữ gìn như trung tâm văn hóa - tinh thần của cộng đồng. Điều đó có được nhờ hai yếu tố: Sự gìn giữ tự thân của tín đồ và sự đồng hành của chính quyền.

Công tác bảo tồn Tòa Thánh được xem như một nhiệm vụ văn hóa. Các đợt tu sửa lớn đều có sự giám sát của ngành văn hóa để đảm bảo tính nguyên gốc. Khu vực xung quanh Tòa Thánh được quy hoạch hạn chế xây dựng cao tầng, giữ khoảng không gian thoáng để bảo tồn giá trị cảnh quan. Những tuyến đường dẫn vào Tòa Thánh được chỉnh trang đồng bộ, ưu tiên không gian giao thông cho tín đồ vào những ngày lễ trọng.

Trong Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030, bảo tồn giá trị tôn giáo - tín ngưỡng của các tôn giáo nội sinh được xác định là hướng đi trọng yếu. Với đạo Cao Đài, đây không chỉ là tôn giáo mà còn là văn hóa bản địa, là minh chứng cho sự sáng tạo của người Việt trong dòng chảy lịch sử. Chính vì vậy, Tòa Thánh Tây Ninh được xem là tài sản văn hóa chung, cần được gìn giữ bằng nhiều biện pháp: quản lý không gian, bảo tồn kiến trúc, hỗ trợ lễ hội, khuyến khích nghiên cứu và quảng bá.

Tòa Thánh Tây Ninh là minh chứng cho một giá trị quan trọng của văn hóa Việt Nam: Sự đa dạng và hòa hợp.

Nhiều đoàn nghiên cứu trong và ngoài nước tới Tây Ninh ghi nhận đạo Cao Đài như một mô hình tôn giáo độc đáo của thế giới. Sự dung hòa Đông - Tây, sự sáng tạo ngôn ngữ kiến trúc, sự hài hòa giữa triết lý và nghi lễ trong đời sống. Việc công nhận Tòa Thánh là điểm du lịch quốc gia cũng là bước thúc đẩy việc quảng bá giá trị văn hóa này ra quốc tế.

Ở góc nhìn rộng hơn, Tòa Thánh Tây Ninh là minh chứng cho một giá trị quan trọng của văn hóa Việt Nam: Sự đa dạng và hòa hợp. Nơi đây tập hợp nhiều ảnh hưởng văn hóa - triết học, nhưng vẫn mang bản sắc người Việt. Nơi đây mở cửa đón người từ khắp nơi đến dự lễ, nhưng vẫn giữ được nguyên vẹn tinh thần bản địa. Nơi đây thể hiện sự giao thoa, nhưng không đánh mất cội nguồn.

Đó chính là tinh thần mà Bộ Văn hóa hướng tới khi gìn giữ và quảng bá các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc: Tôn trọng sự khác biệt, bảo vệ cội nguồn và nuôi dưỡng bản sắc.

Trả lời Báo Điện tử VTC News, Phối sư Ngọc Hồng Thanh cho biết, đạo Cao Đài là một trong những tôn giáo nội sinh lớn nhất Việt Nam với khoảng 3,8 triệu tín đồ trong và ngoài nước. Triết lý thương yêu, nhân nghĩa, coi mọi người là anh em dưới Thượng Đế, được Hội Thánh xem là nền tảng cho sự gắn bó giữa tín đồ và dân tộc.

Nếu như từ phía Hội Thánh, tinh thần nhập thế của tín đồ được thể hiện qua triết lý “nước vinh, đạo sáng”, thì từ phía chính quyền, sự hiện diện của tín đồ và chức sắc Cao Đài trong hệ thống chính trị lại được chứng minh bằng những con số thuyết phục.

Theo Ủy ban MTTQ tỉnh Tây Ninh, toàn tỉnh hiện có 688.521 tín đồ Cao Đài, chiếm tỷ lệ đáng kể trong dân số địa phương. Đáng chú ý, trong số đó có tới 2.767 đảng viên, trải rộng ở nhiều cấp, nhiều ngành. Bên cạnh đó, có 619 chức sắc, chức việc đang tham gia vào cấp ủy, Hội đồng nhân dân, Mặt trận, các tổ chức đoàn thể chính trị - xã hội. Đây là một con số hiếm có ở các địa phương khác, cho thấy sự hội nhập sâu của tôn giáo vào đời sống chính trị.

Thy Huệ

Nguồn VTC : https://vtcnews.vn/toa-thanh-tay-ninh-di-san-song-giua-mien-bien-gioi-ar990609.html