Tri thức dân gian nuôi và chế biến gà Đông Tảo - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia: Thuận lợi và thách thức

7 giờ trướcBài gốc

Gà Đông Tảo với cặp chân to, thân hình chắc khỏe. Ảnh: Internet

Tri thức dân gian trở thành di sản quốc gia

Gà Đông Tảo có nguồn gốc từ xã Đông Tảo, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên, nay thuộc xã Hoàn Long, tỉnh Hưng Yên. Giống gà này nổi bật với cặp chân to khỏe, da đỏ, dáng vạm vỡ, thịt săn chắc và hương vị thơm đặc trưng, cân nặng gà trống trưởng thành từ 5 - 7 kg; gà mái từ 3,5 - 4 kg. Từ thời phong kiến, gà Đông Tảo và nhãn lồng, đã được chọn làm lễ vật tiến vua. Trong dân gian, đôi chân gà to được coi là biểu trưng cho sức mạnh, thịnh vượng và uy nghi của bậc quân tử, nên gà Đông Tảo không chỉ được nuôi để ăn, mà còn được coi trọng như một biểu tượng văn hóa - tâm linh.

Ngày 10/6/2025, “Tri thức dân gian về nuôi và chế biến gà Đông Tảo” được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, ghi nhận nỗ lực gìn giữ, trao truyền và phát huy giá trị tri thức bản địa, một minh chứng sinh động cho cách con người Việt Nam biến lao động nông nghiệp thành di sản văn hóa.

Qua nhiều thế hệ, người dân xã Hoàn Long đã tích lũy những tri thức dân gian tinh tế về chọn giống, ấp trứng, chăm sóc, phòng bệnh và chế biến thịt gà sao cho ngọt, thơm mà không ngấy, mềm mà vẫn chắc. Mỗi kỹ thuật, mỗi món ăn như: gà Đông Tảo hấp lá chanh, xào sả ớt, hầm sả, nướng chanh mật ong, nướng riềng mẻ, chân gà hầm thuốc bắc, da gà trộn thính…

Nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của thị trường, những năm gần đây, các cơ sở chăn nuôi và chế biến tại Đông Tảo đã không ngừng đổi mới và sáng tạo trong sản phẩm. Bên cạnh gà thịt truyền thống, nhiều đặc sản mới được ra đời như giò gà Đông Tảo, chân gà ngâm sả tắc, gà ủ muối, xúc xích gà…, vừa giữ được hương vị đặc trưng, vừa phù hợp với xu hướng tiêu dùng hiện đại.

Nhiều sản phẩm đã được công nhận đạt chuẩn OCOP 3 sao, 4 sao, được đóng gói đẹp mắt, gắn tem truy xuất nguồn gốc rõ ràng, khẳng định uy tín của thương hiệu gà Đông Tảo trên thị trường và mở rộng sức lan tỏa của di sản không chỉ trong tỉnh Hưng Yên mà còn đến nhiều địa phương khác trong cả nước.

Quá trình bảo tồn và phát triển trên, phản ánh tri thức dân gian và sự khéo léo của người Việt trong việc nâng tầm nông sản thành di sản văn hóa.

Gà Đông Tảo hầm thuốc bắc - món ăn ngon, bổ dưỡng. Ảnh: Internet

Di sản sống gắn với sinh kế và du lịch nông nghiệp

Hiện nay, toàn xã Hoàn Long có hơn 2.000 hộ gia đình tham gia chăn nuôi, với tổng đàn khoảng 40.000 con, mỗi năm cung ứng ra thị trường hàng vạn con gà giống và gà thương phẩm.

Nghề nuôi gà Đông Tảo không chỉ gìn giữ một giá trị văn hóa đặc trưng của vùng Hoàn Long, mà còn trở thành nghề chủ lực giúp người dân có thu nhập ổn định khoảng 8 - 10 triệu đồng/người/tháng, góp phần quan trọng trong việc nâng cao đời sống và xây dựng nông thôn mới.

Việc được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể giúp người dân xã Hoàn Long có thêm cơ sở pháp lý và tinh thần để bảo tồn tri thức bản địa, đồng thời biến quá trình bảo tồn ấy thành động lực phát triển kinh tế nông thôn.

Các hộ nuôi gà Đông Tảo nay đã liên kết thành tổ hợp tác, hợp tác xã, áp dụng tiến bộ kỹ thuật trong ấp nở và quản lý giống nhưng vẫn giữ nguyên những quy tắc dân gian đặc trưng: chọn giống qua dáng chân, dáng đầu, lông cánh và quy trình nuôi theo mùa. Sự kết hợp giữa khoa học hiện đại và tri thức truyền thống không chỉ bảo tồn mà còn thương mại hóa được di sản.

Cùng lúc đó, địa phương phát triển du lịch trải nghiệm nông nghiệp, nơi du khách có thể tận tay chăm gà, học cách chế biến các món đặc sản từ gà. Nhờ đó, di sản trở thành trải nghiệm sống động, vừa gìn giữ bản sắc, vừa tạo sinh kế.

Tri thức dân gian vì thế không bị “đóng khung” trong hồ sơ công nhận, mà tiếp tục được vận hành trong đời sống thường nhật, góp phần làm giàu kinh tế và bồi đắp niềm tự hào văn hóa cho người dân Hoàn Long.

Di sản chỉ thật sự sống khi nó góp phần nuôi sống con người - và mô hình nuôi gà Đông Tảo ở Hoàn Long là minh chứng rõ nhất cho mối quan hệ giữa bảo tồn văn hóa và phát triển kinh tế.

Mô hình chăn nuôi nhỏ lẻ đã và đang phát triển thành trang trại, hợp tác xã. Ảnh: Internet

Cân bằng giữa thương mại và bản sắc

Việc đưa di sản vào không gian kinh tế là con đường tất yếu để “di sản sống” thật sự sống, song chính quá trình đó cũng đặt ra bài toán cân bằng mong manh giữa bảo tồn giá trị văn hóa và động lực thương mại hóa. Khi tri thức truyền thống trở thành yếu tố của thị trường, ranh giới giữa gìn giữ và khai thác trở nên mờ dần. Gà Đông Tảo - giống gà quý hiếm gắn liền với vùng đất Hoàn Long - vốn sinh trưởng chậm, đòi hỏi kỹ thuật nuôi dưỡng tinh tế và quy luật mùa vụ nghiêm ngặt. Nếu chạy theo lợi nhuận ngắn hạn, việc lai tạo, tăng trọng, hoặc rút ngắn chu kỳ nuôi có thể khiến những kinh nghiệm dân gian ấy bị giản lược, đánh mất “tính độc đáo văn hóa” vốn là linh hồn của di sản.

Không chỉ dừng ở khâu sản xuất, tình trạng gắn mác “gà Đông Tảo” tràn lan ngoài vùng Hoàn Long đã và đang làm suy giảm uy tín của sản phẩm cũng như niềm tin của người tiêu dùng. Khi giá trị di sản bị thương mại hóa một cách hời hợt, cộng đồng bản địa - chủ thể của di sản - cũng dễ bị gạt ra ngoài chuỗi giá trị.

Vì thế, cần có cơ chế bảo tồn chủ động, trong đó thương mại được định hướng bằng bản sắc. Các tiêu chí xác thực, chỉ dẫn địa lý “Hoàn Long - Hưng Yên”, hệ thống truy xuất nguồn gốc, cùng với việc tôn vinh vai trò của người dân nuôi gà theo phương pháp truyền thống sẽ là “hàng rào mềm” nhưng hiệu quả để giữ cho quá trình phát triển không đánh mất gốc rễ.
Chỉ khi bản sắc là nền, thương mại mới có thể là cánh, giúp di sản bay xa mà không đánh mất cái hồn của di sản văn hóa.

Gà Đông Tảo được cho ăn ngô, giúp gà chắc khỏe, da vàng, thịt ngọt. Ảnh: Internet

Di sản cần “tấm áo” pháp lý

Câu chuyện của Hoàn Long gợi nhớ tới nghề làm nước mắm Phú Quốc, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào ngày 16/12/2022. Khi nước mắm Phú Quốc trở thành thương hiệu toàn cầu, vấn nạn hàng giả, hàng kém chất lượng đã khiến địa phương buộc phải xây dựng hệ thống chỉ dẫn địa lý và tiêu chuẩn bảo hộ quốc tế.

Nước mắm Phú Quốc là sản phẩm đầu tiên của Việt Nam được bảo hộ xuất xứ hàng hóa - chỉ dẫn địa lý tại 28 nước Liên minh Châu Âu (EU). UBND tỉnh Kiên Giang (nay là An Giang) và các đơn vị liên quan đang kiến nghị UNESCO công nhận nghề truyền thống này là Di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. Nhờ những nỗ lực đó, Phú Quốc vừa giữ được tinh hoa truyền thống, vừa phát triển kinh tế bền vững.

Tương tự, nghề làm trống Đọi Tam - Hà Nam (nay là Ninh Bình) - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia khác, cũng minh chứng cho sức sống bền bỉ của tri thức dân gian. Trải qua hàng nghìn năm, người dân Đọi Tam vẫn giữ nghề làm trống bằng tay không dùng keo dán, tổ chức Lễ hội Tổ nghề làm trống mỗi năm như một cách tri ân tổ tiên và giáo dục lớp trẻ.

Tri thức dân gian nuôi và chế biến gà Đông Tảo được ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đã đem lại nhiều giá trị cho người nông dân. Ảnh: Internet

Từ hai ví dụ cụ thể trên cho thấy, một di sản chỉ thật sự “sống” khi cộng đồng chủ thể cùng bảo vệ, đổi mới và tự hào về nó. Và đó cũng là con đường mà xã Hoàn Long nói riêng cần đi, để tri thức nuôi và chế biến gà Đông Tảo vừa được gìn giữ, vừa phát triển bền vững.

Đây cũng là bài học quý để Hưng Yên có thể kết hợp văn hóa - kinh tế - quản trị di sản trong cùng một chiến lược: bảo tồn không chỉ bằng tình yêu nghề thuần túy, mà còn bằng hệ thống pháp lý và nhận diện thương hiệu rõ ràng.

Tri thức dân gian nuôi và chế biến gà Đông Tảo được ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm tự hào của người dân Hưng Yên, nhưng cũng là lời nhắc nhở về trách nhiệm gìn giữ. Di sản chỉ thật sự có ý nghĩa khi được sống trong đời sống cộng đồng, được người dân thực hành, trao truyền và phát triển trong điều kiện mới.

Từ những chuồng gà nơi người dân xã Hoàn Long, tri thức dân gian không chỉ tiếp tục nuôi dưỡng một giống gà quý, mà còn nuôi dưỡng niềm tin vào sức sống bền bỉ của văn hóa Việt Nam - nơi giá trị truyền thống và hiện đại cùng song hành trong mỗi bữa cơm, mỗi câu chuyện văn hóa và mỗi mùa Tết đến xuân về.

Bình An

Nguồn VHPT : https://vanhoavaphattrien.vn/tri-thuc-dan-gian-nuoi-va-che-bien-ga-dong-tao-di-san-van-hoa-phi-vat-the-quoc-gia-thuan-loi-va-thach-thuc-a30520.html