Truyện Kiều làm giàu thêm di sản văn hóa phi vật thể 3 miền

5 giờ trướcBài gốc

Dấu ấn trong dân ca ví, giặm

Nhiều tư liệu cho thấy dân ca ví, giặm đã hình thành từ lao động của cư dân đôi bờ sông Lam, nhưng thịnh hành nhất vào cuối thế kỷ XVII và thế kỷ XVIII, cũng là thời gian Nguyễn Du có nhiều năm gắn bó với quê cha Hà Tĩnh.

Hình tượng Nguyễn Du đi hát ví phường Vải Trường Lưu được tái hiện trong bộ phim "Đại thi hào Nguyễn Du".

Giai thoại kể rằng, cậu Chiêu Bảy thuở ấy từng đi hát ví ở Trường Lưu, “mớm lời” cho trai Tiên Điền đối đáp với các o Uy, o Sạ phường vải. Không gian dân ca ấy như bồi đắp cảm hứng để rồi những câu thơ Kiều về sau cũng mang nặng hơi thở dân gian. Và, khi Truyện Kiều ra đời, chính tác phẩm này lại trở thành mạch nguồn để ví, giặm thêm giàu chất liệu biểu đạt.

Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) Nguyễn Trọng Tuấn khẳng định: “Đại thi hào Nguyễn Du từng say đắm ví phường vải Trường Lưu trước khi sáng tác Truyện Kiều. Nhưng cũng chính Truyện Kiều lại là chất liệu tuyệt vời để dân ca ví, giặm phong phú hơn. Nhiều bối cảnh diễn xướng đã mượn câu Kiều, đoạn Kiều để diễn đạt tình cảm, tạo nên những khúc giao duyên dí dỏm, hài hước và mang tính nghệ thuật cao”.

NNƯT Trọng Tuấn (thứ 2 từ trái sang) cùng các nghệ nhân CLB Dân ca ví, giặm xã Nghi Xuân ghi hình cho một chương trình truyền hình về di sản.

Có rất nhiều dẫn chứng được NNƯT Nguyễn Trọng Tuấn đưa ra về lời bài ví, giặm giao duyên. Ví dụ nữ hát: “Chắc chàng thông thạo Truyện Kiều/ Gặp đây muốn hỏi đôi điều phân minh/ Vì sao Viên ngoại lai kinh/ Vì sao Kiều phải bán mình chuộc cha/ Tối đào sớm mận lân la/ Vì sao Kim Trọng bỏ ra mà về?”.

Nam đối lại: “Anh đây Quốc ngự (Quốc ngữ) trự (chữ) hay/ Truyện Kiều cũng thạo giãi bày cùng đào tơ/ Vu oan bởi lão bán tơ/ Cho nên Viên Ngoại bất ngờ lai kinh/ Vì chưng hiếu nặng hơn tình/ Cho nên Kiều phải bán mình chuộc cha/ Chàng Kim dạo gót về nhà/ Được tin Thúc phụ lánh xa cõi trần…”.

Từ chất liệu Truyện Kiều, nghệ nhân có thể “ứng khẩu” đa diện trong mọi tình huống đời sống. Đến hôm nay, nhiều tác giả vẫn tiếp tục viết lời mới cho dân ca ví, giặm bằng cách “mượn Kiều”, để câu hát quê hương thêm sinh động, màu sắc xưa để nói chuyện nay một cách mượt mà.

Đoàn Hà Tĩnh biểu diễn tiết mục "Hội tụ miền ví, giặm"tại festival "Về miền ví giặm - Kết nối tinh hoa di sản" năm 2024.

Tiếng Kiều vang vọng 3 miền

Tham gia Festival “Về miền ví, giặm - Kết nối tinh hoa di sản” tại Hà Tĩnh dịp cuối năm 2024, NSND Đỗ Minh Thùy (Nhà hát Dân ca quan họ Bắc Ninh) chia sẻ: “Trong quan họ có rất nhiều lời ca sử dụng điển tích Truyện Kiều, có bài còn hát nguyên một đoạn thơ Kiều. Truyện Kiều giúp liền anh, liền chị biểu đạt trọn vẹn cái tình, cái ý trong giao duyên”.

NSND Đỗ Minh Thùy - Nhà hát quan họ Bắc Ninh

Nếu ví, giặm thiên về sự dung dị, thì quan họ vốn là lối hát bác học, gắn với lễ hội và thú “chơi quan họ”. Vì vậy, người quan họ thường sử dụng điển cố từ Kiều như “Liễu Chương Đài”, “Duyên kim lá thắm chỉ hồng”, “Mây Tần”, “Nguyệt lão”… nhằm tạo chiều sâu văn hóa cho câu hát. Có những bài như “Sầu đong càng lắc càng đầy” lẩy cả một đoạn dài: “Sầu đong càng lắc càng đầy/ Ba thu dọn lại một ngày dài ghê/ Mây Tần khóa kín song the/ Bụi hồng liệu nẻo đi về chiêm bao/ Tuần trăng khuyết đĩa dầu hao/ Mặt mơ tưởng mặt, lòng ngao ngán lòng/ Buồng văn hơi giá như đồng/ Trúc se ngọn thỏ, tơ chùng phím loan”.

Năm 2021, NXB Hội Nhà văn đã ấn hành cuốn “Dân ca quan họ Bắc Ninh với Truyện Kiều”, thống kê 59 bài quan họ sử dụng thơ Kiều làm lời hát. Đó là minh chứng rõ rệt cho sức sống của Kiều trong dân ca Bắc Ninh.

Một số tiết mục của các nghệ sĩ, diễn viên Nhà hát Quan họ Bắc Ninh tại Festival "Về miền ví, giặm - Kết nối tinh hoa di sản".

Từ Kinh Bắc đến miền Trung, rồi Nam bộ, Kiều tiếp tục “hóa thân” trong nhiều hình thức dân ca như: hò Huế, dân ca Bình - Trị - Thiên, hát bài chòi Quảng Nam, dân ca Nam Bộ, điệu lý, đờn ca tài tử, chèo, cải lương… Ở đâu người Việt cất tiếng hát, câu hò, ở đó bóng dáng Truyện Kiều vẫn âm thầm lan tỏa. Trong câu hát của mình, người bình dân mỗi miền quê đều nhận ra vẻ đẹp nhân bản, sự hiếu thảo và tấm lòng thủy chung của nàng Kiều đúng với tinh thần nhân đạo của Nguyễn Du.

Không chỉ sống trong dân gian, Kiều còn được thúc đẩy mạnh mẽ bởi chính sách văn hóa. Năm 2015, Bộ VH-TT&DL đã phê duyệt đề án tuyên truyền, quảng bá tác phẩm Truyện Kiều trên phạm vi quốc gia. Hàng loạt loại hình nghệ thuật được đặt hàng viết làn điệu chuyển thể từ thơ Kiều như: chèo, cải lương, ví, giặm Nghệ Tĩnh, quan họ Bắc Ninh, bài chòi, ca trù, hát văn, xẩm, ca Huế, đờn ca tài tử…

Biểu diễn Đờn ca tài tử Nam Bộ. Ảnh: Internet.

Những chuyển thể này không chỉ làm phong phú đời sống sân khấu, mà còn khẳng định rằng, Truyện Kiều có khả năng dung chứa mọi trạng thái cảm xúc, phù hợp với nhiều không gian diễn xướng, một giá trị hiếm thấy ở các tác phẩm văn học cổ điển.

Lặng lẽ qua hàng trăm năm, Truyện Kiều thấm vào đời sống dân tộc một cách dung dị qua lời ca, tiếng hát. Điều đó khẳng định giá trị to lớn và sức sống mãnh liệt của Truyện Kiều trong đời sống văn hóa dân tộc ở cả 3 miền Bắc - Trung - Nam.

Thiên Vỹ

Nguồn Hà Tĩnh : https://baohatinh.vn/truyen-kieu-lam-giau-them-di-san-van-hoa-phi-vat-the-3-mien-post300895.html