Từ kinh nghiệm phát triển đô thị ven sông đến trục cảnh quan sông Hồng

2 giờ trướcBài gốc

Tích hợp giao thông - thoát lũ - không gian xanh - kinh tế

Sông Hồng vốn là trục văn hóa, lịch sử vẫn chưa được khai thác hết giá trị. Nhưng làm thế nào để đi đúng hướng? Bài học từ các nước cho thấy, không có công thức chung, nhưng có một nguyên lý bất biến: đô thị ven sông chỉ thành công khi tôn trọng dòng chảy, an toàn thủy lợi và đặt người dân làm trung tâm.

Khu cao tầng bên bờ Nam Rotterdam Hà Lan. (Ảnh: Minh họa).

Lấy ví dụ ở Hà Lan, quốc gia nằm dưới mực nước biển, đã chuyển từ tư duy "đắp đê cao mãi" sang chiến lược "sống cùng nước". Thay vì cố ép dòng chảy bằng kè cứng và đắp đê triền miên, họ chọn cách tạo không gian thoát lũ, mở rộng bãi sông.

Chương trình Room for the River (2006 - 2015) đã tạo thêm không gian cho nước thay vì chỉ nâng đê. Tăng khả năng thoát lũ hệ Rhine từ 15.000 đến 16.000 m3/s. Khai thác quỹ đất ven sông với nguyên tắc: giữ vùng ven sông thông thoáng, tạo bãi chứa lũ, di dời một phần dân cư và khuyến khích không gian xanh ven sông. Kết hợp cải tạo cảnh quan, tăng giá trị đất đô thị.

Đây là điều mà Hà Nội có thể học: Cảnh quan không chỉ là trang trí, mà là trụ cột của phát triển ven sông.

Hay ở Nhật Bản, hệ thống các sông như Tone, Ara hay Shinano đều được quản lý dựa trên triết lý "trị thủy toàn lưu vực", không chỉ xử lý từng đoạn sông mà tính toán đồng bộ từ thượng nguồn đến hạ du. Nhờ đó, các vùng đô thị lớn như Tokyo, dù mật độ dân cư rất cao, vẫn giữ được mức độ an toàn lũ.

Nhật Bản cũng áp dụng các công trình ngầm như đường hầm xả lũ khổng lồ G-Cans ở Saitama bảo vệ đô thị mà không chiếm dụng không gian mặt đất.

Từ những ví dụ trên, chúng ta rút ra bài học: có thể áp dụng việc tích hợp quy hoạch đất và nước, phát triển đô thị gắn với hạ tầng chống ngập; kết hợp quản lý mưa tràn - thoát nước - thấm.

Điểm chung của những quốc gia thành công là quản lý lưu vực tổng thể, không làm manh mún; Hài hòa giữa phòng chống thiên tai và phát triển đô thị; Tích hợp giao thông - thoát lũ - không gian xanh - kinh tế vào cùng một quy hoạch; Ứng dụng công nghệ cảnh báo lũ, quan trắc thủy văn tự động, bảo đảm an toàn cho cộng đồng.

Đô thị bên sông Hàn ở Seoul. (Ảnh: Minh họa).

Cần giữ hành lang thoát lũ 50-100m

Sông Hồng có biến động bậc nhất Đông Nam Á: Lũ lên nhanh, chỉ vài giờ đã tăng 2-3m; lòng dẫn liên tục thay đổi, khi bồi mạnh, khi xói sâu. Nhiều đoạn bãi sông như Phúc Xá, Tứ Liên từng sạt lở chỉ sau một mùa mưa.

Hệ thống hồ Sơn La - Hòa Bình giúp giảm lũ nhưng không phải là "lá chắn tuyệt đối". Khi mưa cực đoan, hồ vẫn phải xả.

Trong khi đó, các đập thủy điện phía Trung Quốc trên thượng nguồn không được thiết kế để điều tiết lũ, bảo vệ hạ du cho Việt Nam, vận hành chủ yếu theo nhu cầu phát điện nội địa. Khi xả đột ngột hoặc tích nước mạnh, dòng chảy xuống hạ du có thể thay đổi đáng kể.

Quy hoạch ven sông phải dựa trên kịch bản xấu nhất và hành lang thoát lũ 50-100m ven sông Hồng phải giữ bằng mọi giá. Đây là điều kiện sống còn, bởi dự án ven sông chỉ bền vững khi xử lý tốt vấn đề môi trường và an toàn về thủy lợi.

Dựa trên bài học từ nhiều quốc gia, hệ thống cảnh báo và quản lý cần bao gồm: Quan trắc mực nước theo thời gian thực tế; Hệ thống cảnh báo ngập lụt thông minh qua bảng điện tử, cảm biến IoT, điện thoại; Kiểm soát nghiêm ngặt việc xả thải từ khu dân cư, nhà máy, thuyền bè, bảo vệ chất lượng dòng sông; Đảm bảo hành lang thoát lũ không bị bê tông hóa, tránh thu hẹp lòng sông hoặc tạo điểm nghẽn; Thường xuyên kiểm tra đê điều, kè sông, đánh giá nguy cơ sạt lở, thẩm thấu.

Quan trọng hơn, các hạng mục phải dựa trên mô phỏng thủy lực toàn lưu vực. Bài học đau xót từ nhiều dự án quốc tế cho thấy, chỉ cần một sai sót nhỏ trong đánh giá dòng chảy hoặc mực nước thiết kế có thể gây hậu quả lớn cho cả thành phố.

Dự án ven sông chỉ bền vững khi xử lý tốt vấn đề môi trường và an toàn về thủy lợi. Ảnh: Tiến Hào.

Khai thác quỹ đất theo 3 lớp

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, phát triển dải đô thị ven sông chỉ bền vững khi quỹ đất được chia thành ba lớp chức năng.

Lớp ven sông, dành cho công viên, hành lang xanh, đường dạo và không gian công cộng. Không nên thương mại hóa toàn bộ mặt tiền sông.

Lớp trung gian, phát triển dịch vụ - thương mại, du lịch, giải trí, quảng trường.

Lớp phía sau, nhà ở, tái định cư, các tiện ích đô thị và giao thông kết nối.

Việc tạo hành lang cây xanh liên tục dọc sông không chỉ làm tăng giá trị thẩm mỹ mà còn đóng vai trò bãi chứa lũ tự nhiên, giảm áp lực cho hệ thống đê. Hà Lan và Singapore đều yêu cầu tối thiểu 30-50% diện tích ven sông dành cho không gian mở.

Với dự án sông Hồng, nếu áp dụng mô hình này, tuyến ven sông có thể trở thành trục công viên - cây xanh dài hàng chục km, liên kết các không gian di sản, du lịch và dân cư. Các khu đất tái thiết hoặc chỉnh trang đô thị phía sau có thể mang lại nguồn thu đáng kể để bù đắp chi phí đầu tư, đồng thời không phá vỡ cân bằng sinh thái.

Khu dân cư hiện hữu sẽ ra sao?

Một trong những vấn đề Hà Nội đối diện là các khu dân cư dọc hai bên bờ sông đã hình thành suốt nhiều thập kỷ. Việc chỉnh trang ven sông, câu hỏi đặt ra không phải là "làm công viên đẹp đến mức nào?" mà "những con người đang sống ở đây có được ở lại, hay bị đẩy ra xa trung tâm?".

Các khu dân cư dọc hai bên bờ sông sẽ ra sao? Ảnh: Tiến Hào.

Người dân quan tâm nhất không phải đường ven sông hay công viên, mà là các khu dân cư bám sông sẽ được xử lý thế nào?

Dự án quy mô lớn ven sông thường đi kèm nhu cầu giải phóng mặt bằng phức tạp. Kinh nghiệm từ các nước đi trước cho thấy, muốn tạo sự đồng thuận của người dân cần 5 điều kiện:

Cải tạo tại chỗ các khu dân cư, nâng cấp hạ tầng, chỉnh trang ngõ xóm. Nhiều nước áp dụng mô hình đổi đất lấy hạ tầng, hoặc trao cho người dân suất tái định cư ngay trong khu mới để đảm bảo ổn định đời sống.

Di dời có chọn lọc những hộ nằm trong vùng nguy hiểm nhất. Tái định cư tốt hơn hoặc tương đương nơi ở cũ, đặc biệt về diện tích sống, hạ tầng xã hội (trường học, bệnh viện, giao thông).

Minh bạch thông tin từ khâu quy hoạch, mục tiêu dự án đến lộ trình tái định cư, bồi thường. Cơ chế chia sẻ lợi ích, khi người dân cảm thấy mình là một phần của quá trình phát triển, sự đồng thuận tăng lên. Doanh nghiệp phải chỉnh trang toàn khu, không chỉ "lấy đất đẹp" ven sông.

Nếu những điều này không được giải quyết thấu đáo, mọi dự án ven sông sẽ đánh mất sự đồng thuận. Các phương án linh hoạt, nhân văn sẽ giúp tiến độ dự án nhanh hơn và tránh các điểm nghẽn pháp lý.

Quy hoạch giao thông cần gắn với thoát nước và an toàn lũ

Kinh nghiệm từ Seoul, Singapore cho thấy, trục giao thông ven sông đóng vai trò phân tải, giảm áp lực cho mạng lưới đường phố trung tâm. Đối với sông Hồng, có thể cân nhắc, tạo trục đường ven sông song hành. Kết nối hệ thống này với các cầu hiện hữu như Chương Dương, Vĩnh Tuy, Long Biên và các cầu tương lai.

Đối với trục cảnh quan sông Hồng, quy hoạch giao thông phải gắn liền với thoát nước và an toàn lũ. Ảnh: Tiến Hào.

Khi nối liên tục từ Nhật Tân đến Thanh Trì, tuyến ven sông có thể giảm tải các đường Trần Nhật Duật, Trần Quang Khải và Nguyễn Khoái là những điểm nóng tắc nghẽn.

Bố trí các nút giao lập thể tại những điểm thường xuyên ùn tắc: chân cầu Vĩnh Tuy, nút Trần Nhật Duật - Hàng Đậu, khu vực cửa ngõ cầu Chương Dương, nút Nguyễn Khoái - Lương Yên…

Ngoài ra, có thể phát triển bến thủy nội địa, tuyến buýt đường sông, tạo thêm phương thức di chuyển. Nhiều đô thị như Bangkok hay London đã khai thác hiệu quả giao thông thủy để giảm tải đường bộ và tăng tính hấp dẫn cho du lịch ven sông.

Việc quy hoạch giao thông phải gắn liền với thoát nước và an toàn lũ: cao độ đường, hướng dốc, hệ thống thu gom nước mặt cần thiết kế đồng bộ, phòng tránh úng ngập trong các trận mưa lớn hoặc thời điểm nước sông dâng cao.

Nhưng chỉ có đường là không đủ. Cần đi kèm nút giao lập thể tại các đường dẫn ở chân cầu; khu vực đỗ xe ở ven sông; tuyến buýt sông - buýt nhanh - xe đạp công cộng; vành đai đi bộ - chạy bộ liên tục.

Nếu làm được như vậy, trục ven sông sẽ trở thành một động mạch giao thông mới, khu vực Long Biên và Bắc sông Hồng sẽ phát triển thành các khu đô thị mới của thành phố.

Các đối tượng đều được hưởng lợi

Về kinh phí thực hiện, một dự án ven sông không thể chỉ trông vào ngân sách. Hà Lan dùng ngân sách trung ương và quỹ nước; Trung Quốc dùng tăng giá trị đất sau chỉnh trang; Hàn Quốc dùng ngân sách thành phố kết hợp tài trợ; Việt Nam có thể kết hợp PPP (doanh nghiệp đầu tư một phần, đổi lại được giao đất phía sau hành lang xanh); Đấu giá đất đã tăng giá sau khi tạo cảnh quan; Quỹ phát triển đô thị, tập trung cho chỉnh trang khu dân cư hiện hữu; Nguồn vốn ODA cho hạ tầng thoát lũ và môi trường.

Quan trọng nhất là công khai - minh bạch, nhân dân, Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng đều được hưởng lợi.

Đô thị ven sông không chỉ là dự án bất động sản, mà phải tích hợp thủy lợi - giao thông - cảnh quan - xã hội - kinh tế. Ảnh Tiến Hào.

Bài học từ các nước cho thấy, phát triển đô thị ven sông không chỉ là dự án bất động sản, mà phải là chiến lược tích hợp: thủy lợi - giao thông - cảnh quan - xã hội - kinh tế. Sông Hồng có tính chất thủy văn phức tạp, lòng sông biến động mạnh và có rủi ro lũ lớn; vì vậy mọi can thiệp quy hoạch cần đặt an toàn thủy lợi và cải tạo bền vững lên hàng đầu.

Khu vực ven sông cần trở thành không gian mở, thoát lũ, công viên, giao thông nhẹ, kết hợp với đô thị phía sau. Việc giải quyết đất đai - dân cư - tái định cư phải minh bạch và nhân văn. Nếu thực hiện đúng, trục sông Hồng có thể trở thành một trong những trục cảnh quan - giao thông - kinh tế quan trọng nhất của Thủ đô trong thế kỷ XXI.

Làm đẹp thì dễ. Làm đúng mới khó. Chỉ khi làm đúng, nhân văn, công bằng thì đô thị sông Hồng mới trở nên bền vững.

TS.KTS Nguyễn Đình Toàn

Nguồn Xây Dựng : https://baoxaydung.vn/tu-kinh-nghiem-phat-trien-do-thi-ven-song-den-truc-canh-quan-song-hong-192251121221054144.htm