Vụ quên yêu cầu thi hành án và Án lệ 50: Làm sao hài hòa giữa công lý và ổn định pháp luật?

4 giờ trướcBài gốc

Quy định về thời hiệu 5 năm để yêu cầu thi hành án dân sự được đặt ra nhằm bảo đảm sự ổn định của các quan hệ dân sự và thúc đẩy các bên chủ động bảo vệ quyền lợi của mình.

Tuy nhiên, thực tiễn xét xử gần đây, đặc biệt vụ án “Đòi nợ 39 tỉ đồng tại TP.HCM: Quên yêu cầu thi hành án không có nghĩa là mất trắng” mà Pháp Luật TP.HCM vừa đăng tải ngày 10-11, đã tạo nên tranh luận sôi nổi trong giới pháp lý: Khi đã hết thời hiệu yêu cầu thi hành án, người được thi hành án có được khởi kiện lại bằng một vụ án mới không?

Khi đã hết thời hiệu yêu cầu thi hành án, người được thi hành án có được khởi kiện lại bằng một vụ án mới không?

"Vùng xám" pháp lý

Trong vụ án này, năm 2013, tòa công nhận thỏa thuận về việc vợ chồng ông V phải trả nợ 20 tỉ đồng cho ông T. Tuy nhiên, quá thời hiệu 5 năm được quy định tại Điều 30 Luật Thi hành án dân sự, ông T vẫn không yêu cầu thi hành án.

Năm 2024, ông T khởi kiện vụ án mới (tranh chấp thực hiện nghĩa vụ dân sự), yêu cầu ông V trả cả gốc lẫn lãi, tổng cộng 39 tỉ đồng. Điều đáng chú ý là tòa án đã chấp nhận thụ lý và tuyên ông T thắng kiện, với lập luận rằng đây là một quan hệ pháp luật mới phát sinh từ việc phía ông V không thực hiện nghĩa vụ đã được xác lập.

Phán quyết này được cho là phù hợp với tinh thần của Án lệ số 50/2021/AL (Án lệ 50). Tòa án thụ lý là phù hợp, bởi đây là một quan hệ pháp luật mới - “yêu cầu thực hiện nghĩa vụ dân sự” - phát sinh từ hành vi không thực hiện nghĩa vụ đã được xác lập, không trùng lặp với quan hệ "tranh chấp hợp đồng vay" ban đầu.

Tuy nhiên, nhiều ý kiến lo ngại: Phải chăng quy định về thời hiệu thi hành án đang bị vô hiệu hóa? Bởi lẽ, thời hiệu 5 năm trong Luật Thi hành án dân sự không chỉ là thủ tục kỹ thuật, mà còn là cơ chế bảo đảm sự ổn định của bản án đã có hiệu lực.

Hơn nữa, việc thụ lý và chấp nhận yêu cầu còn vi phạm nguyên tắc "một vụ việc chỉ được xét xử một lần"; đồng thời về bản chất, "nghĩa vụ trả tiền" và "thực hiện nghĩa vụ dân sự" trong trường hợp này là một.

Giải mã Án lệ 50: "Con đường vòng" hay sự lặp lại tố tụng?

Án lệ 50 này hình thành từ một vụ án "Tranh chấp đòi lại tài sản" (quyền sử dụng đất) tại tỉnh Thừa Thiên-Huế (cũ, nay là TP Huế).

Người được hưởng đất theo bản án phúc thẩm năm 1977 không yêu cầu thi hành án, để hết thời hiệu. Năm 2005, ông khởi kiện mới để đòi đất. Cấp sơ thẩm thụ lý nhưng cấp phúc thẩm đã đình chỉ giải quyết.

Tuy nhiên Quyết định giám đốc thẩm đã chấp nhận với lập luận: Quyền sử dụng đất của ông đã được xác định tại Bản án năm 1977. Tòa án không được giải quyết lại quan hệ ai là chủ sử dụng đất.

Tuy nhiên, việc "kiện đòi lại tài sản" là một quan hệ pháp luật khác, không trùng với quan hệ cũ đã xét xử, người có quyền tài sản vẫn được bảo vệ. Do đã hết thời hiệu yêu cầu thi hành án, ông có quyền khởi kiện đòi lại tài sản bằng một vụ án dân sự mới.

“Vụ án 39 tỉ đồng” được xem là sự vận dụng tương tự: Quyết định năm 2013 xác lập quyền tài sản (20 tỉ đồng) cho ông T. Việc ông V không trả nợ là một hành vi vi phạm mới, xâm phạm đến quyền tài sản của ông T. Do đó, ông T có quyền khởi kiện vụ án mới. Tòa thụ lý là để xử lý hành vi vi phạm này, không phải là xét xử lại tranh chấp hợp đồng vay.

Thạc sĩ Mai Hoàng Phước, giảng viên Khoa Luật, Trường ĐH Kinh tế - Luật (ĐHQG TP.HCM)

Như vậy, theo quan điểm cá nhân tôi, Án lệ 50 thực chất đã mở ra một "con đường vòng" pháp lý: Khi "con đường chính" là yêu cầu thi hành án đã bị đóng lại do hết thời hiệu, người có quyền vẫn có thể bảo vệ quyền lợi của mình bằng một vụ kiện dân sự mới, dựa trên một quan hệ pháp luật mới phát sinh từ chính bản án/quyết định cũ.

Sự va chạm giữa quyền thủ tục và quyền nội dung

Bản chất tranh cãi nằm ở sự xung đột giữa hai loại quyền:

Quyền yêu cầu thi hành án dân sự (Thời hiệu 5 năm): Đây là quyền thủ tục. Luật Thi hành án dân sự cho đương sự 5 năm để "kích hoạt" quyền được yêu cầu cơ quan thi hành án dân sự cưỡng chế thi hành bản án. Hết thời hạn này, đương sự mất quyền yêu cầu cơ quan thi hành án dân sự thực hiện công việc đó.

Quyền tài sản (Thời hiệu không giới hạn): Đây là quyền nội dung. Bản án có hiệu lực đã xác lập quyền sở hữu, quyền tài sản cho đương sự. Theo Bộ luật Dân sự, quyền này không tự động mất đi chỉ vì hết thời hiệu yêu cầu thi hành án (nghĩa vụ dân sự không chấm dứt theo các trường hợp tại Điều 372 Bộ luật Dân sự). Chủ sở hữu có quyền đòi lại tài sản và quyền này về cơ bản không bị giới hạn thời hiệu (Điều 155 Bộ luật dân sự).

Án lệ 50, về bản chất, là sự ưu tiên bảo vệ quyền nội dung. Pháp luật không thể chấp nhận việc một người có quyền tài sản hợp pháp bị "mất trắng" chỉ vì một sơ suất về thủ tục. Tuy nhiên, việc mất quyền thủ tục (yêu cầu thi hành án) buộc người đó phải đi "con đường vòng" tố tụng tốn kém và gian nan hơn nhiều.

Hệ lụy và rủi ro về chính sách

Thứ nhất: nguy cơ làm vô hiệu quy định về thời hiệu yêu cầu thi hành án. Nếu người được thi hành án biết rằng "quên" 5 năm vẫn có thể kiện lại, họ sẽ mất đi động lực để yêu cầu thi hành án sớm. Điều này khiến quy định về thời hiệu yêu cầu thi hành án dân sự trở nên hình thức, làm giảm tính ổn định pháp lý.

Thứ hai, nguy cơ vòng lặp tố tụng vô tận. Giả sử ông T tiếp tục “quên” yêu cầu thi hành án lần nữa, liệu có thể khởi kiện lần thứ ba? Điều này mâu thuẫn với nguyên tắc res judicata - một vụ việc chỉ được xét xử một lần, đồng thời gây lãng phí nguồn lực tư pháp..

Thứ ba, nguy cơ lạm dụng để “nuôi lãi”. Nếu ông T thi hành án từ 2013, ông chỉ được 20 tỉ đồng cùng lãi chậm thi hành án theo mức của Ngân hàng Nhà nước. Nhưng vì để “treo” 11 năm rồi kiện lại, ông được hưởng thêm 19 tỉ đồng tiền lãi - cao gấp nhiều lần lãi chậm thi hành án.

Án lệ 50, dù có ý định nhân văn, vô tình tạo kẽ hở cho việc cố ý chậm yêu cầu thi hành án để hưởng lợi tài chính.

Sự hài hòa giữa luật và công lý

Theo quan điểm cá nhân tôi, Án lệ 50 là giải pháp tình thế cần thiết để cứu vãn bất cập khi quyền thủ tục có thể triệt tiêu quyền nội dung. Pháp luật phải khuyến khích người dân chủ động yêu cầu thi hành án, song cũng phải bảo vệ quyền tài sản hợp pháp khỏi bị “xóa sổ” bởi thủ tục hành chính. Án lệ 50 ưu tiên bảo vệ quyền lợi chính đáng của người dân.

Tuy nhiên, vấn đề không nằm ở bản thân Án lệ 50, mà ở sự thiếu liên thông và xung đột về mục tiêu giữa các văn bản luật… Để tránh lạm dụng và bảo đảm tính ổn định pháp luật, cần những giải pháp căn cơ sau:

- Giải pháp cấp bách nhất là TAND Tối cao cần có hướng dẫn chi tiết khi áp dụng Án lệ 50 trong các tranh chấp về tiền. Để ngăn chặn sự lạm dụng (như "nuôi" lãi), Tòa án có thể được hướng dẫn rằng, trong trường hợp kiện lại, phần lãi suất chỉ được tính trong 5 năm đầu (thời hiệu thi hành án), hoặc chỉ được tính theo lãi suất chậm thi hành án của Ngân hàng Nhà nước, chứ không phải toàn bộ lãi suất phát sinh trong suốt thời gian đương sự được thi hành án cố ý chậm trễ.

- Luật Thi hành án dân sự cần được bổ sung quy định xem xét kéo dài thời hiệu yêu cầu thi hành án (ví dụ lên 10 năm cho đồng bộ) hoặc quy định cơ chế "làm mới" thời hiệu đơn giản hơn (ví dụ: chỉ cần đương sự gửi 01 văn bản thông báo/yêu cầu là thời hiệu thi hành án được tính lại) thay vì phải khởi kiện lại một vụ án mới.

Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể dung hòa được việc bảo vệ quyền tài sản hợp pháp của người dân, đồng thời ngăn chặn được sự lạm dụng quy trình tố tụng và bảo đảm tính ổn định và trọn vẹn của các phán quyết.

Án lệ 50 đã mở ra một “lối thoát” pháp lý nhân văn giúp người dân vẫn có thể bảo vệ quyền lợi dù đã quá thời hiệu yêu cầu thi hành án. Nhưng “lối thoát” này cũng là “dao hai lưỡi”: nếu thiếu hướng dẫn cụ thể, nó có thể bị lợi dụng để “nuôi lãi” hoặc kéo dài tranh chấp vô tận.

Công lý không thể chỉ nằm trên văn bản; nó cần một cơ chế thi hành vừa linh hoạt, vừa nghiêm minh. Chỉ khi pháp luật dung hòa được hai giá trị ấy - bảo vệ quyền con người và bảo đảm tính ổn định của bản án - thì mỗi “lối thoát” mới thật sự trở thành con đường công lý, chứ không phải “vùng xám” pháp lý.

ThS MAI HOÀNG PHƯỚC, giảng viên Khoa Luật, Trường ĐH Kinh tế - Luật (ĐHQG TP.HCM)

Nguồn PLO : https://plo.vn/video/vu-quen-yeu-cau-thi-hanh-an-va-an-le-50-lam-sao-hai-hoa-giua-cong-ly-va-on-dinh-phap-luat-post881026.html