Vườn quốc gia Hoàng Liên - 'Kho báu' sinh thái và những thách thức trong công tác bảo tồn

3 giờ trướcBài gốc

Vườn quốc gia Hoàng Liên với đỉnh Fansipan cao 3.143m, có một hệ sinh thái phong phú, vườn quốc gia này đóng vai trò then chốt trong bảo vệ nguồn nước cho lưu vực sông Hồng và sông Đà, đồng thời là động lực thúc đẩy du lịch sinh thái, góp phần vào tăng trưởng kinh tế xanh cho vùng Tây Bắc.

Tuy nhiên, giữa áp lực phát triển kinh tế thị trường, việc bảo tồn giá trị này đang đối mặt với không ít thách thức.

Địa hình khắc nghiệt và khí hậu độc đáo là nền tảng tạo sự đa dạng

Vườn quốc gia Hoàng Liên trải rộng với địa hình đa dạng và phức tạp chủ yếu là núi cao và trung bình. Các đỉnh núi trên 2.000m xen lẫn, cao nhất là Fansipan – biểu tượng du lịch của Sa Pa.

Một phần Vườn quốc gia Hoàng Liên nhìn từ tuyến đường leo núi từ Trạm Tôn lên đỉnh Fansipan.

Địa hình bị chia cắt mạnh bởi các dãy núi phụ, khe suối sâu và những đỉnh granit đơn lẻ hiểm trở trên 2.500m, tạo nên độ dốc trung bình 35-40 độ, thậm chí vượt 45 độ ở trung tâm vườn. Sự bất đối xứng giữa sườn Đông (thoải hơn) và sườn Tây (dốc đứng) không chỉ làm khó khăn cho di chuyển mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến toàn bộ điều kiện tự nhiên, từ phân bố thực vật đến dòng chảy sông suối.

Nằm sát chí tuyến Bắc trong vành đai Á nhiệt đới, khí hậu ở đây mang đặc trưng ôn đới lạnh với hai mùa rõ rệt: mùa hè mát mẻ (tháng 5-10) kèm mưa lớn chiếm 80% lượng mưa hàng năm (trung bình 2.762mm, cao nhất 3.484mm), và mùa đông lạnh giá (tháng 11-4) với sương muối, băng tuyết thường xuyên. Nhiệt độ trung bình năm khoảng 15,4°C, dao động từ 18-20°C mùa hè đến 10-12°C mùa đông, với cực trị thấp nhất từng ghi nhận -3,2°C trên đỉnh cao.

Tổng tích ôn hàng năm đạt 7.500-7.800°C, độ ẩm không khí 85-90%, và sương mù xuất hiện khoảng 160 ngày/năm – đặc biệt dày đặc ở thung lũng kín gió. Gió chính theo mùa (Tây-Tây Bắc hè, Bắc-Đông Bắc đông) với tốc độ trung bình 2,2m/s, nhưng gió địa phương như gió Ô Quý Hồ (nóng, dễ gây cháy rừng từ tháng 2-4) và mưa đá (2-6 ngày/năm, đường kính hạt 1cm) thêm phần khắc nghiệt. Mưa tuyết xảy ra 4-6 năm/lần, phủ trắng đỉnh trên 2.500m, tạo nên cảnh quan huyền ảo thu hút du khách.

Về thủy văn, địa hình chia cắt hình thành hệ thống suối dày đặc (mật độ 3,12km/1.000ha) với nhiều ghềnh thác dốc đứng. Hai hệ thống chính đổ về sông Hồng (suối Mường Hoa, Đum, Séo Chung Hồ, Tả Trung Hồ) và sông Đà (hệ thống suối Bo dài 80km, từ suối Nậm Be bắt nguồn từ Fansipan đến Nậm Pao, Nậm Chăng). Những nguồn nước này không chỉ cung cấp cho hạ lưu mà còn là nền tảng cho nông nghiệp và thủy điện, góp phần vào an ninh kinh tế vùng.

Kho tàng đa dạng sinh học vô giá

Sự kết hợp giữa địa hình, khí hậu đã tạo nên hệ sinh thái đa dạng bậc nhất Việt Nam, với độ che phủ rừng đạt 90,29%. Vườn quốc gia Hoàng Liên được Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên (IUCN) công nhận là Trung tâm đa dạng thực vật, xếp loại A về giá trị sinh học bởi Quỹ Môi trường Toàn cầu, và là Vườn Di sản ASEAN từ năm 2003.

Đến nay, hệ thực vật ghi nhận 2.853 loài bậc cao có mạch thuộc 1.064 chi và 6 ngành, tăng từ 2.343 loài thời Khu Bảo tồn Thiên nhiên Hoàng Liên nhờ các nghiên cứu liên tục. Trong đó, 147 loài (5,2%) nằm trong Sách Đỏ Việt Nam và thế giới, với 25% loài đặc hữu Việt Nam – biến vườn thành "kho gen cây quý hiếm" hàng đầu.

"Vương quốc hoa đỗ quyên" bung nở tại đại ngàn Hoàng Liên

Nổi bật là 36 loài đỗ quyên – "vương quốc hoa" nở rộ tháng 4-6, từ cây cổ thụ như Đỗ quyên cành thô (Rhododendron basilicum) đến loài phụ sinh như Đỗ quyên lõm (Rhododendron emarginatum). Hệ phong lan đạt 172 loài, và 754 loài có giá trị dược liệu như Sâm Vũ diệp, Hoàng liên, Dâm dương hoắc. Sáu quần thể cây di sản Việt Nam (Vân sam Fansipan, Đỗ quyên cành thô, Quang trụ, Hồng quang, Thiết sam, Trâm ổi) – tất cả trên 300 năm tuổi – nằm trên tuyến leo Fansipan, không chỉ quý hiếm mà còn là "nam châm" du lịch sinh thái.

Về động vật, danh mục đạt 599 loài có xương sống trên cạn (98 thú, 346 chim, 67 bò sát, 88 lưỡng cư), tăng 49 loài nhờ nghiên cứu mới. Khu hệ lưỡng cư cập nhật 88 loài (2022-2025), với 15 loài đặc hữu Việt Nam và 3 loài chỉ có ở vườn như Cóc mày Botsford (Leptobrachella botsfordi – Cực kỳ nguy cấp IUCN) và Cóc sừng Fansipan (Megophrys fansipannensis – Nguy cấp). Khảo sát 2024 ghi nhận thêm 28 lưỡng cư và 10 bò sát. Hệ côn trùng phong phú với 304 loài bướm (138 giống, 10 họ), bao gồm đặc hữu như bướm phượng (Papilio krishna), và 89 loài bọ cánh cứng ăn lá. Tổng cộng, 60 loài động vật trong Sách Đỏ Việt Nam, 33 loài thế giới, khẳng định vai trò bảo tồn khu vực Đông Nam Á.

Đến 2024, vườn đã tái thả 96 cá thể thuộc 20 loài động vật, ghi nhận qua bẫy ảnh các loài nguy cấp như gà lôi tía, và bảo tồn hơn 4.700 cây quý hiếm trong vườn ươm (bao gồm Hà thủ ô đỏ, Lan hài). UNDP Việt Nam cam kết hỗ trợ mạng lưới đa dạng sinh học đến 2025, nhấn mạnh giá trị bền vững.

Tiềm năng kinh tế xanh từ Vườn Quốc gia Hoàng Liên

Không chỉ là "lá phổi xanh" phòng hộ đầu nguồn sông Hồng - Đà, cung cấp nước cho kinh tế - xã hội hạ lưu, mà Vườn quốc gia Hoàng Liên còn là động lực kinh tế địa phương.

Với hàng triệu lượt du khách/năm, du lịch sinh thái (leo Fansipan, suối Vàng - Thác Tình Yêu, Vũng Rồng - Giếng Tiên) góp phần tăng thu ngân sách nhà nước, đặc biệt qua các dự án quảng bá hướng tới công nhận khu du lịch cấp tỉnh. Năm 2024, Trung tâm Du lịch và Bảo tồn Sinh vật Hoàng Liên (Quyết định 2455/QĐ-UBND) được thành lập đã thúc đẩy chuỗi sản phẩm xanh, từ tour sinh thái đến dược liệu (754 loài thuốc). Các dự án hỗ trợ sinh kế cộng đồng – trồng cây ăn quả, dược liệu – giảm áp lực rừng, tăng thu nhập dân địa phương, đồng thời giáo dục bảo tồn.

Theo báo cáo 2025, du lịch tại Vườn quốc gia Hoàng Liên đã trở thành "điểm sáng" kết nối Lào Cai với Tây Bắc, với doanh thu từ vé tham quan và dịch vụ hỗ trợ kinh tế địa phương lên mức đáng kể, góp phần vào mục tiêu phát triển bền vững ASEAN.

Áp lựcđe dọa đến đa dạng sinh học

Giám đốc Vườn quốc gia Hoàng Liên, ông Nguyễn Hữu Hạnh cho biết: "Với vai trò là "lá phổi xanh" của vùng Tây Bắc, chúng tôi luôn nỗ lực để bảo vệ và phát triển kho tàng thiên nhiên quý giá, nơi hội tụ đa dạng sinh học hàng đầu Việt Nam. Chúng tôi tự hào về những thành tựu đạt được, nhưng cũng ý thức rõ những thách thức đang đặt ra trong sứ mệnh bảo tồn bền vững".

Ông Nguyễn Hữu Hạnh - Giám đốc Vườn quốc gia Hoàng Liên.

Theo ông Hạnh, công tác quản lý bảo vệ, phát triển rừng, bảo tồn thiên nhiên đã được Vườn quốc gia đặc biệt quan tâm và được xem là nhiệm vụ hàng đầu trong các hoạt động nhằm bảo vệ và phát triển vốn rừng, bảo tồn giá trị đa dạng sinh học, gìn giữ môi trường, ngăn ngừa những thảm họa về môi sinh cho con người và phát huy hết khả năng phòng hộ đầu nguồn cho sông Đà, sông Hồng.

Công tác phối hợp giữa Vườn quốc gia Hoàng Liên với các cơ quan chức năng, đơn vị giáp ranh và chính quyền địa phương thường xuyên tuần tra, kiểm soát rừng; tổ chức tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho người dân địa phương trong lĩnh vực quản lý bảo vệ, phát triển rừng, bảo tồn đa dạng sinh học, góp phần ổn định an ninh, trật tự xã hội trên địa bàn các xã vùng đệm và khu vực.

Làm tốt công tác phối hợp và hướng dẫn, giúp đỡ UBND các xã nằm trong khu vực Vườn quốc gia Hoàng Liên thực hiện trách nhiệm quản lý nhà nước về rừng và đất lâm nghiệp trên địa bàn; thành lập và thường xuyên kiện toàn ban chỉ đạo thực hiện kế hoạch bảo vệ và phát triển rừng, PCCCR của xã; ban hành quy chế hoạt động, phân công nhiệm vụ cụ thể từng thành viên để chỉ đạo các thôn, các đoàn thể tổ chức thực hiện.

Cũng theo Giám đốc Vườn quốc gia Hoàng Liên, đơn vị cũng tiên phong trong giao khoán bảo vệ rừng, đồng thời triển khai các dự án hỗ trợ sinh kế như trồng cây ăn quả, cây dược liệu và cây kinh tế. Nhờ sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế đã xây dựng chuỗi sản phẩm xanh, nâng cao thu nhập cho người dân, giảm áp lực lên rừng và thúc đẩy bảo tồn. Đây là hướng đi bền vững, vừa bảo vệ môi trường, vừa phát triển kinh tế địa phương, đặc biệt tại thị xã Sa Pa.

Tuy nhiên, công tác quản lý cũng đối mặt không ít khó khăn. Với diện tích rộng trải dài hai tỉnh (tỉnh Lào Cai và Lai Châu cũ), mỗi cán bộ kiểm lâm phải quản lý hơn 500 ha trong điều kiện vùng sâu, vùng xa đầy thử thách.

Lực lượng kiểm lâm của Vườn quốc gia Hoàng Liên tuần tra rừng.

Kiểm lâm thường xuyên bị đe dọa bởi những đối tượng có hành vi khai thác trộm lâm sản. Bên cạnh đó việc nâng cao năng lực, kỹ năng nghiệp vụ về bảo tồn đa dạng sinh học và thực thi pháp luật cho cán bộ Kiểm lâm chưa ngang tầm với nhiệm vụ. Đây cũng là những thách thức lớn đối với công tác quản lý bảo vệ tài nguyên rừng của Vườn quốc gia Hoàng Liên trong thời gian tới.

Ông Nguyễn Hữu Hạnh chia sẻ: Ảnh hưởng của kinh tế thị trường đã dẫn đến sự phân hóa xã hội sâu sắc, nhu cầu về vật chất ngày càng tăng thúc đẩy người dân vào rừng khai thác lâm sản để phục vụ nhu cầu của gia đình và xã hội. Mỗi khi các sản phẩm từ rừng có giá trị kinh tế cao thì đó là động lực kích thích sự khai thác của cộng đồng. Lợi nhuận từ việc khai thác lâm sản, đặc biệt là gỗ quý hiếm, động vật hoang dã làm cho nhiều người bất chấp các hành vi vi phạm pháp luật để vào rừng khai thác trộm nhằm thu lợi bất chính, sự kiểm soát của các cơ quan chức năng và chính quyền địa phương còn có những hạn chế và bất cập.

Hậu quả của việc tàn phá dẫn đến số lượng cá thể của một số loài có sự giảm đi đáng kể, nhiều loài cây trước đây rất cao, to, nay chỉ còn cây nhỏ, nhiều loài cây quý trước đây nhiều nay chỉ còn sót lại ở rất cao và xa, nhiều loài nay trở lên hiếm hoi rất ít khi gặp lại. Cần thiết phải tăng cường đầu tư bảo vệ, phục hồi và phát triển rừng, để làm giàu cho Lào Cai, góp phần cải tạo môi trường, gìn giữ môi trường, ngăn ngừa những thảm họa về môi sinh cho con người.

Nhận thức về vai trò, chức năng và giá trị của rừng đối với tính bền vững môi trường ở các xã vùng đệm còn hạn chế, chưa đánh giá đúng các giá trị môi trường của rừng đem lại trong cộng đồng địa phương; Nhu cầu về gỗ, đất sản xuất của người dân địa phương ngày càng tăng, dẫn đến tình trạng khai thác, vận chuyển gỗ trái phép, lấn, chiếm đất rừng, chăn thả gia súc trong vùng lõi vẫn còn xảy ra, gây áp lực lớn đến công tác quản lý, bảo vệ, bảo tồn giá trị đa dạng sinh học của Vườn quốc gia Hoàng Liên.

Cơ chế, chính sách đầu tư cho các hoạt động bảo vệ, phát triển rừng và bảo tồn giá trị đa dạng sinh học còn nhiều vấn đề chưa hợp lý. Các nguồn vốn đầu tư cho các hoạt động cứu hộ, bảo tồn và phát triển sinh vật của Vườn quốc gia Hoàng Liên chủ yếu phụ thuộc vào ngân sách nhà nước; các nguồn lực đầu tư khác chưa được quan tâm đúng mức để kêu gọi tham gia.

Mức thu nhập của người dân địa phương tham gia công tác bảo vệ và phát triển rừng còn thấp, do đó người dân chưa thật sự quan tâm đến công tác bảo vệ rừng và phát triển đa dạng sinh học của rừng.

Dù vậy, Giám đốc Vườn quốc gia Hoàng Liên, ông Nguyễn Hữu Hạnh tin rằng, Vườn quốc gia Hoàng Liên không chỉ là di sản thiên nhiên mà còn là mô hình kinh tế xanh thành công nếu được quản lý tốt. Với sự đồng hành của cộng đồng, chính quyền và các tổ chức quốc tế, Vườn quốc gia Hoàng Liên sẽ tiếp tục là biểu tượng của sự giàu có sinh thái và phát triển bền vững.

"Chúng tôi kêu gọi sự hỗ trợ về đào tạo, đầu tư hạ tầng; điều tra, đánh giá và xây dựng cơ sở dữ liệu đa dạng sinh học; Thiết lập chương trình điều tra giám sát đa dạng sinh học dài hạn, thường xuyên có hệ thống để theo dõi, đánh giá diễn biến tài nguyên đa dạng thực vật, động vật; Ngăn chặn những hình thức săn bắn trái phép ảnh hưởng đến tính bền vững và toàn vẹn của hệ sinh thái và tính đa dạng sinh học của Vườn quốc gia Hoàng liên để cùng bảo vệ "kho báu" này cho các thế hệ mai sau", ông Hạnh nhấn mạnh.

Bảo Loan

Nguồn Kinh tế Môi trường : https://kinhtemoitruong.vn/vuon-quoc-gia-hoang-lien-kho-bau-sinh-thai-va-nhung-thach-thuc-trong-cong-tac-bao-ton-101965.html