AI và những vấn đề đạo đức, pháp lý

3 giờ trướcBài gốc

Giáo dục AI phải được đẩy mạnh, từ các chương trình đào tạo chuyên sâu đến khóa học trực tuyến phổ cập. Đồ họa: Thái Bình

Nền tảng công nghệ thay đổi thế giới

AI, hiểu một cách ngắn gọn, là công nghệ cho phép máy móc mô phỏng hành vi thông minh của con người, biết học hỏi, phân tích, suy luận, thậm chí thích nghi với môi trường. Trong giới nghiên cứu, AI thường được chia làm hai loại. AI hẹp (Narrow AI) được thiết kế để thực hiện nhiệm vụ cụ thể như dịch thuật, nhận diện biển báo, giọng nói. Các ứng dụng phổ biến như Siri, Alexa hay Google Assistant đều thuộc nhóm này. Ngược lại, AI tổng quát (AGI) được kỳ vọng đạt năng lực rộng như con người, có thể học hỏi, suy luận và áp dụng tri thức trong nhiều bối cảnh.

Học máy (Machine Learning) là kỹ thuật cốt lõi giúp AI tiến bộ nhanh chóng. Thay vì lập trình chi tiết, các hệ thống được “huấn luyện” trên dữ liệu để tự tìm ra quy luật, từ đó dự đoán hoặc ra quyết định. Điều này tạo nên sức mạnh đặc biệt: AI có thể đưa ra kết quả chính xác ngay cả trong tình huống chưa từng gặp.

Ngày nay, AI đã thâm nhập vào mọi lĩnh vực như: Giao tiếp, dịch thuật, từ ứng dụng Google Translate tới trợ lý ảo trên điện thoại; tài chính, thương mại điện tử: chatbot ngân hàng, eKYC, phân tích dữ liệu chống gian lận; an ninh, y tế: nhận diện khuôn mặt, giọng nói, truy vết dịch bệnh; sáng tạo nội dung: viết nhạc, soạn thảo hợp đồng, dựng phim, xử lý ảnh. Đặc biệt, sự xuất hiện của AI tạo sinh (Generative AI) như ChatGPT đã chứng minh khả năng tạo ra văn bản, hình ảnh, âm thanh, video từ gợi ý đầu vào. Đây là bước nhảy vọt, mở ra tiềm năng lớn cho đổi mới sáng tạo, đồng thời báo hiệu những thách thức đạo đức và pháp lý ngày càng cấp bách.

Những thách thức đạo đức và pháp lý nổi lên

Cùng với sự phát triển thần tốc của AI là hàng loạt vấn đề xã hội nảy sinh, từ quyền con người cho đến an ninh quốc gia. Nhận thức rõ điều đó, Việt Nam đã ban hành Chiến lược quốc gia về AI đến năm 2030, đặt mục tiêu đưa nước ta vào nhóm 4 quốc gia dẫn đầu ASEAN về nghiên cứu và ứng dụng AI. Đây là một định hướng đúng đắn, thể hiện tầm nhìn dài hạn. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu này, chúng ta không chỉ cần đẩy mạnh nghiên cứu, ứng dụng, mà còn phải sớm giải quyết những khoảng trống pháp lý và các vấn đề đạo đức đi kèm.

Một trong những thách thức lớn là quyền sở hữu dữ liệu. Dữ liệu hiện nay được ví như “dầu mỏ mới”, song tại nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, pháp luật vẫn chưa xác định rõ ràng dữ liệu thuộc về ai, là quyền nhân thân, quyền tài sản hay một dạng “chủ quyền dữ liệu”. Cùng với đó, bài toán bảo vệ quyền riêng tư cũng đặt ra cấp thiết. AI có khả năng thu thập, lưu trữ và phân tích khối lượng khổng lồ thông tin cá nhân. Nếu không kiểm soát chặt chẽ, nguy cơ rò rỉ, lộ lọt dữ liệu nhạy cảm sẽ đe dọa trực tiếp đến quyền lợi và an toàn của người dân.

Vấn đề tiếp theo là sở hữu trí tuệ. Các hệ thống AI tạo sinh thường được đào tạo trên nguồn dữ liệu có bản quyền, từ tác phẩm nghệ thuật, bài báo cho đến công trình nghiên cứu. Điều này làm dấy lên tranh cãi sản phẩm do AI tạo ra thuộc về người dùng, nhà phát triển hay chính tác giả của dữ liệu gốc? Chưa có câu trả lời thỏa đáng cho bài toán pháp lý này, trong khi tốc độ phát triển của AI lại vượt xa khả năng điều chỉnh của luật pháp. Song song, AI cũng tiềm ẩn rủi ro thông tin sai lệch và thiên kiến. Khi được “nuôi” bằng dữ liệu vốn chứa định kiến, AI dễ dàng tái tạo hoặc phóng đại những định kiến đó. Thậm chí, nó có thể bị lợi dụng để phát tán tin giả, gây rối loạn thông tin trong xã hội.

Một khía cạnh đáng lo ngại khác là nguy cơ tội phạm công nghệ cao. Công nghệ deepfake, lừa đảo trực tuyến, tấn công mạng, tất cả đều có thể trở nên tinh vi hơn nhờ AI. Nếu không có hàng rào kỹ thuật và pháp lý đủ mạnh, AI sẽ trở thành công cụ trong tay kẻ xấu, đe dọa an ninh quốc gia. Ngoài ra, AI còn tạo ra những biến đổi sâu sắc trên thị trường lao động. Trong khi một số ngành nghề mới xuất hiện nhờ AI, không ít việc làm truyền thống lại có nguy cơ biến mất. Điều này có thể làm gia tăng bất bình đẳng thu nhập, gây ra áp lực xã hội, nếu không có chính sách đào tạo và chuyển đổi nghề nghiệp kịp thời.

Cuối cùng, không thể bỏ qua tác động môi trường. Việc vận hành các hệ thống AI quy mô lớn tiêu tốn năng lượng khổng lồ, phát thải lượng carbon không nhỏ, góp phần vào biến đổi khí hậu. Nếu thiếu chiến lược kiểm soát và sử dụng năng lượng bền vững, chi phí môi trường mà AI gây ra có thể vượt xa những lợi ích kinh tế trước mắt.

Hướng đi và giải pháp quản trị AI

Rõ ràng, AI không chỉ là một công cụ công nghệ, mà còn là thách thức về quản trị quốc gia. Chúng tác động trực tiếp đến quyền lợi người dân, tới sự ổn định xã hội và cả an ninh quốc gia. Vì thế, chúng ta không thể chậm trễ trong việc xây dựng cơ chế pháp lý, đạo đức và quản trị AI. Để AI trở thành động lực phát triển bền vững thay vì mối lo ngại, nước ta cần một chiến lược quản trị toàn diện, vừa thúc đẩy đổi mới sáng tạo, vừa bảo đảm đạo đức và pháp lý. Theo các chuyên gia, Việt Nam cần đặt ra và thúc đẩy một số định hướng quan trọng gồm:

Thứ nhất, hoàn thiện khung pháp lý. Luật pháp phải theo kịp tốc độ công nghệ. Chúng ta cần tận dụng tối đa các quy định sẵn có trong luật hình sự, dân sự, an ninh mạng, bảo vệ dữ liệu cá nhân, đồng thời bổ sung điều chỉnh mới để bịt khoảng trống pháp lý. Đồng thời, cần tham khảo kinh nghiệm quốc tế, trong đó, điểm mấu chốt là khuyến khích đổi mới nhưng vẫn đảm bảo an toàn, công bằng xã hội và bảo vệ quyền công dân.

Thứ hai, phát triển nguồn nhân lực và hạ tầng. Giáo dục AI phải được đẩy mạnh, từ các chương trình đào tạo chuyên sâu đến khóa học trực tuyến phổ cập. Bên cạnh đó, Nhà nước cần khuyến khích đổi mới sáng tạo qua hỗ trợ khởi nghiệp, vườn ươm công nghệ. Đầu tư hạ tầng số - trung tâm dữ liệu, điện toán đám mây sẽ giúp nước ta giảm phụ thuộc nền tảng nước ngoài, giữ vững chủ quyền số.

Thứ ba, tăng cường hợp tác quốc tế. AI là thách thức toàn cầu, không quốc gia nào có thể giải quyết đơn lẻ. Chúng ta cần chủ động tham gia hợp tác đa phương, nhất là trong khuôn khổ Liên hợp quốc và ASEAN, để cùng định hình chuẩn mực quản trị AI toàn cầu...

Để AI phát triển vì lợi ích chung của xã hội, cần kịp thời xây dựng khung pháp luật và quy tắc đạo đức phù hợp. Việc này phải bảo đảm các yêu cầu về an ninh quốc gia, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân; đồng thời giữ sự cân bằng. Nếu thay đổi quá chậm, rủi ro công nghệ sẽ bùng phát; nhưng nếu thay đổi quá nhanh, thiếu thấu đáo, lại có thể kìm hãm tiến bộ. Sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà quản lý, nhà phát triển và người sử dụng chính là nền tảng để kiến tạo một môi trường AI an toàn, công bằng và có trách nhiệm.

Thái Bình

Nguồn Biên Phòng : https://bienphong.com.vn/ai-va-nhung-van-de-dao-duc-phap-ly-post494812.html