Cần bảo tồn kho tàng di sản quần thể kiến trúc Champa tại Phú Ân

3 giờ trướcBài gốc

Khu vực Phú Ân tồn tại một quần thể kiến trúc tôn giáo Champa quy mô lớn, có niên đại kéo dài từ thế kỷ V đến thế kỷ XV.

Một quần thể kiến trúc tôn giáo Champa có quy mô đáng kể vừa được phát hiện tại phế tích Phú Ân, qua cuộc khai quật khảo cổ học do Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn-Đại học Quốc gia Hà Nội phối hợp với Bảo tàng tỉnh Gia Lai thực hiện.

Phát hiện bước đầu từ cuộc khai quật phế tích Phú Ân

Căn cứ Quyết định số 1720/QĐ-BVHTTDL ngày 6/6/2025 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, một cuộc khai quật khảo cổ quy mô đã được triển khai tại phế tích tháp Phú Ân, thuộc thôn Phú Hưng, xã Tây Sơn 3. Dưới sự chỉ đạo chuyên môn của Tiến sĩ Nguyễn Hữu Mạnh (Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn-Đại học Quốc gia Hà Nội), đoàn khảo cổ đã mở tổng cộng 300m² khai quật tại ba hố chính.

Mặt bằng phế tích vào ngày kết thúc khai quật.

Kết quả sơ bộ cho thấy, khu vực Phú Ân là nơi tồn tại một quần thể kiến trúc tôn giáo Champa quy mô lớn, có niên đại kéo dài từ thế kỷ V đến thế kỷ XV. Tuy đã bị xâm hại nghiêm trọng bởi hoạt động canh tác và khai thác gạch sau thời điểm giải phóng, nhưng các dấu tích kiến trúc còn lại vẫn thể hiện rõ kỹ thuật xây dựng tinh xảo của người Chăm cổ.

Trong tổng số di tích được phát lộ, có 6 kiến trúc quan trọng được ký hiệu từ 25.PA.KT01 đến 25.PA.KT06. Đáng chú ý là di tích 25.PA.KT04, nền móng kiến trúc hình chữ U với ba chân tảng đá lớn, cho thấy đây có thể là công trình phụ trợ quan trọng phục vụ hoạt động tôn giáo. Các di vật đi kèm như gạch, ngói mũi lá, ngói sừng bò và đồ gốm gia dụng phân bố dày đặc quanh nền kiến trúc này, phản ánh mức độ kiên cố và quy mô của công trình.

Đoạn I di tích 25.PA.KT03.

Tiến sĩ Nguyễn Hữu Mạnh cho biết: “Chúng tôi từng bước nhận diện được các đặc trưng kỹ thuật của kiến trúc Champa qua hệ thống gạch giật cấp, gạch chạm khắc hoa văn, và đặc biệt là kỹ thuật đầm đất tạo mặt bằng. Sự xuất lộ của nhiều loại gạch có hình dáng đặc biệt, như gạch hình chữ L, gạch cắt giật cấp hay gạch trang trí, cho thấy trình độ kỹ thuật và mỹ thuật rất cao của cư dân Champa cổ”.

Tổng cộng, đoàn khai quật đã thu thập được 17.650 hiện vật khảo cổ, trong đó nhóm hiện vật đất nung chiếm gần như tuyệt đối với 99,99%.

Đáng chú ý, có tới 14.098 viên gạch, trong đó 4.350 viên còn nguyên vẹn hoặc gần nguyên vẹn, được phân loại thành ba nhóm chính: gạch hình học cơ bản, gạch hình học đặc biệt và gạch có chạm khắc hoa văn trang trí.

Gạch tạc hình mặt người.

Đặc biệt, nhóm gạch chạm khắc hoa văn là một phát hiện đáng giá, với 32 tiêu bản, trong đó có một viên gạch được tạc tạo hình một phần gương mặt người, tạo hình hiếm gặp trong kiến trúc Champa, phản ánh tín ngưỡng và nghệ thuật tạo hình độc đáo.

Bên cạnh đó, nhóm ngói phát hiện gồm 3.443 mảnh, chủ yếu là ngói mũi lá - đặc trưng của mái kiến trúc Champa, cùng ngói úp bờ nóc và ngói sừng bò dùng để trang trí góc mái. Hệ thống ngói này cho thấy sự phát triển trong kỹ thuật lợp mái và thẩm mỹ kiến trúc.

Đĩa sứ thời Minh.

Ngoài ra, khảo cổ học cũng phát hiện 107 hiện vật đồ gốm gia dụng, trong đó có cả gốm đất nung, gốm sành Việt-Chăm và 13 tiêu bản đồ sứ Trung Quốc. Đặc biệt, một chiếc đĩa sứ có niên đại thời Minh (niên hiệu Thành Hóa, 1465-1487) đã được phát hiện, khắc dòng chữ “大明成化年製” (Đại Minh Thành Hóa niên chế). Đây là tư liệu quan trọng giúp xác định mối liên hệ giao thương giữa cư dân Champa và Trung Quốc thời trung đại.

Đồng “大觀通寶” (Đại Quán Thông Bảo).

Hai đồng tiền đồng thời Bắc Tống được phát hiện, gồm đồng “Gia Hữu Thông Bảo” (1056-1063) và “Đại Quán Thông Bảo” (1107-1110), càng củng cố thêm thông tin về niên đại của quần thể kiến trúc Phú Ân, cho thấy nơi đây từng là trung tâm tôn giáo-cư trú quan trọng trong suốt nhiều thế kỷ.

Bảo tồn phế tích Phú Ân - cần hành động khẩn trương và đồng bộ

Tuy phát hiện nhiều giá trị đặc biệt, nhưng thực trạng bảo tồn phế tích Phú Ân hiện đang ở mức báo động. Theo ghi nhận của đoàn khảo cổ, nhiều phần của khu di tích đã bị người dân đào phá hoặc cải tạo để trồng hoa màu. Các dấu tích kiến trúc bị chia cắt thành ba gò khác nhau, gây khó khăn cho việc xác định mặt bằng tổng thể.

Hiện tại, chưa thể phục dựng hay xác định được sơ đồ mặt bằng kiến trúc tổng thể của toàn bộ quần thể do phần kiến trúc chính, có khả năng nằm tại khu vực trung tâm, chưa được khai quật. Việc này đòi hỏi những đợt khảo sát và khai quật tiếp theo với quy mô và chiều sâu lớn hơn.

Tiến sĩ Nguyễn Hữu Mạnh chia sẻ: “Cần sớm công nhận di tích này là di tích cấp tỉnh, vì hiện tại chỉ có ít di tích Champa ở Gia Lai được khai quật và có hồ sơ đầy đủ. Tiếp tục mở rộng nghiên cứu, khai quật, do diện tích khai quật lần này còn hạn chế (khoảng 300 m2) và nguồn kinh phí còn hạn chế. Cần tìm kiếm và khai quật thêm các phế tích khác trong khu vực, không chỉ tập trung vào phế tích đền tháp phía bắc Gia Lai”.

Cần một chiến lược bảo tồn bài bản, lâu dài quần thể kiến trúc Champa tại Phú Ân.

Từ góc độ quản lý văn hóa địa phương, đồng chí Huỳnh Văn Lợi, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Gia Lai nhấn mạnh, phát hiện tại Phú Ân có ý nghĩa đặc biệt với lịch sử và văn hóa của Gia Lai. Gia Lai sẽ phối hợp cùng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng như các viện nghiên cứu để tiếp tục khai thác, bảo tồn và phát huy giá trị di tích này.

Theo các chuyên gia văn hóa, di tích Phú Ân không chỉ đại diện cho kỹ thuật xây dựng độc đáo của người Chăm, khi không sử dụng đá mà trực tiếp chạm khắc hoa văn lên các cấu kiện gạch, mà còn là minh chứng sống động cho sự giao lưu văn hóa, tín ngưỡng, thương mại giữa Champa và các nền văn hóa khu vực.

Việc phát hiện các tiêu bản gốm Việt, gốm Chăm, sứ Trung Quốc và tiền Bắc Tống tại cùng một địa điểm cho thấy đây là một trung tâm kết nối văn hóa quan trọng trên tuyến giao thương nội địa và quốc tế thời trung đại.

Thành công bước đầu từ cuộc khai quật tại Phú Ân mở ra một giai đoạn mới trong nghiên cứu và bảo tồn kiến trúc Champa tại tỉnh Gia Lai. Từ một phế tích bị lãng quên, Phú Ân đang dần được trả lại vị thế xứng đáng trong dòng chảy văn hóa dân tộc. Nhưng để di sản này không bị mai một, cần một chiến lược bảo tồn bài bản, lâu dài và có sự chung tay của cả cộng đồng.

PHÚC THẮNG

Nguồn Nhân Dân : https://nhandan.vn/can-bao-ton-kho-tang-di-san-quan-the-kien-truc-champa-tai-phu-an-post911328.html