Cảnh báo hành vi sử dụng AI để trục lợi từ thảm kịch, tai nạn

2 ngày trướcBài gốc

Chiều 19/7, sau vụ chìm tàu Vịnh Xanh 58, mạng xã hội tràn ngập hình ảnh được cho là hiện trường thương tâm, kèm theo những lời chia buồn đầy cảm xúc. Nhưng nhiều trong số đó lại là sản phẩm của trí tuệ nhân tạo (AI) – hình ảnh không có thật, được dàn dựng để khai thác sự đồng cảm, đánh vào cảm xúc và từ đó câu kéo tương tác.

Trong các sự kiện thương tâm, sự lan tỏa nhanh chóng của tin tức là điều dễ hiểu. Nhưng khi thông tin giả mạo được tạo ra có chủ đích, phục vụ mục đích “câu view bẩn”, hậu quả để lại không chỉ là sự rối loạn thông tin mà còn là tổn thương sâu sắc cho người trong cuộc và cộng đồng.

Không chỉ là hành vi phản cảm về mặt đạo đức, việc lợi dụng công nghệ AI để dàn dựng bi kịch, thêu dệt câu chuyện giả đang trở thành mối nguy lan rộng, thách thức các chuẩn mực báo chí và pháp luật. Vì sao hành vi này ngày càng phổ biến? Người dùng mạng xã hội có thể làm gì để không trở thành “nạn nhân” hoặc “người tiếp tay”?

TS. Trần Thị Vân Anh

Chúng tôi đã có cuộc phỏng vấn với TS. Trần Thị Vân Anh – Giảng viên Viện Báo chí - Truyền thông, Học viện Báo chí và Tuyên truyền – để làm rõ vì sao tin giả, đặc biệt là những nội dung "câu view bẩn" liên quan đến tai nạn, thảm kịch. Từ góc nhìn chuyên môn, TS Vân Anh sẽ phân tích các hệ lụy đáng lo ngại đồng thời đưa ra những khuyến nghị thiết thực để người dùng mạng xã hội nâng cao khả năng nhận diện, ứng phó trong bối cảnh công nghệ số và AI ngày càng phát triển.

Hiện tượng tin giả “câu view bẩn”

Trong những vụ tai nạn, thảm họa nghiêm trọng như vụ lật tàu Vịnh Xanh 58, kẻ xấu sử dụng hình ảnh và câu chuyện giả tạo để đánh vào cảm xúc người xem, câu kéo tương tác. Ví dụ, hình ảnh một gia đình du lịch trên du thuyền (bị tô màu đen-trắng) đã được chia sẻ với chú thích “kỳ nghỉ hè cuối cùng của các con”. Hình ảnh này không phải chụp lúc tàu gặp nạn, mà bị mượn từ chuyến du lịch năm 2024 của một gia đình rồi xuyên tạc. Những hình ảnh như vậy được fanpage câu view lợi dụng để tạo dựng nội dung bi kịch, dễ khơi gợi sự đồng cảm và khiến người xem vội tin và chia sẻ.

"Bức ảnh giả" nhận được hàng trăm nghìn tương tác trên mạng xã hội (Nguồn: Internet)

Các chiêu trò này dựa vào tâm lý hiếu kỳ và xu hướng lan truyền cảm xúc. Nhiều người dùng mạng xã hội thiếu bình tĩnh kiểm chứng, dễ bị tin giả thu hút bởi giật gân, tạo ra cảm giác “câu like, câu view” ngay từ tiêu đề. Tin giả hiện nay được thiết kế rất công phu, có logic và tận dụng AI tạo ảnh/video siêu thực; nếu người tiếp nhận không cảnh giác, rất dễ lầm tưởng “tin vịt” là tin thật. Cụ thể, khảo sát báo chí ghi nhận nhiều bài viết “câu view” kể lại chi tiết bi thảm về nạn nhân, khơi gợi bi kịch thân phận người gặp nạn. Những bài này thường bỏ lửng kết thúc và yêu cầu người đọc click vào liên kết lạ để “đọc tiếp”. Các tiêu đề giật gân này khơi dậy sự tò mò nhưng thường nội dung chính thì thiếu kiểm chứng. Khi xem những câu chuyện và hình ảnh cảm động, người dùng thường phản ứng bằng việc chia sẻ mà ít để ý đến tính xác thực.

Những hình ảnh được làm bởi AI khiến dư luận phẫn nộ (Nguồn: Internet)

Hậu quả xã hội, tâm lý và truyền thông

TS. Trần Thị Vân Anh: "Tin giả ‘câu view bẩn’ không chỉ bóp méo sự thật mà còn khoét sâu vào nỗi đau của cộng đồng, gây tổn thương kép – cả về cảm xúc lẫn niềm tin xã hội."

Thứ nhất, nó tạo tâm lý hoang mang, mất phương hướng trong dư luận. Các sai lệch liên quan vụ tàu Vịnh Xanh đã khiến công chúng bối rối. Một bình luận, một bài viết sai sự thật về số người tử vong ban đầu đã gây nhiễu loạn thông tin, tác động tiêu cực tới tâm lý người dân và làm ảnh hưởng đến nỗ lực của lực lượng cứu hộ cứu nạn. Tin giả không chỉ là dòng chữ “vô hại” trên mạng: nó đem đến sự bất an, lo âu, thậm chí sợ hãi cho người dân đang đối mặt thảm họa. Trong điều kiện thiên tai, tin tức sai càng dễ gây tổn thương cho cả người trong câu chuyện lẫn người tiếp nhận.

Thứ hai, tin giả làm suy giảm niềm tin xã hội và tổn thương danh dự của nạn nhân. Hành vi lợi dụng bi kịch của nạn nhân để câu view khiến dư luận phẫn nộ, các gia đình nạn nhân vốn đang đau thương nay phải đối mặt thêm nỗi tổn thương tinh thần. Nhiều người tỏ ra hoang mang và mất niềm tin vào những thông tin trên mạng. Những chiêu trò lợi dụng AI ảnh hưởng đến niềm tin xã hội và gây hoang mang dư luận. Tại Việt Nam, tin giả liên tục đã gây rối dư luận và rối loạn niềm tin cho công chúng. Trên bình diện rộng hơn, tin giả còn làm gia tăng tội phạm và mất trật tự xã hội, giảm uy tín của cơ quan chức năng trong mắt người dân.

Thứ ba, tin giả còn tạo cơ hội cho lừa đảo, trục lợi. Các vụ giả mạo kêu gọi quyên góp từ thiện là ví dụ điển hình. Nhiều kẻ xấu mạo danh tổ chức nhân đạo, tạo trang kêu gọi ủng hộ trên mạng hoặc gọi điện thoại xin tiền ủng hộ đồng bào. Kẻ xấu còn dùng AI tạo hình ảnh đáng thương của nạn nhân để đánh lừa lòng tốt, rồi lừa chuyển tiền từ thiện. Hành vi đó khiến nạn nhân và người ủng hộ đều bị tổn thương: gia đình nạn nhân càng thêm đau buồn, xã hội càng thêm hoài nghi. Nhìn chung, tin giả gây hậu quả vô cùng to lớn: nó tác động sâu đến nhận thức, cảm xúc và hành vi của con người, dễ tạo ra phản ứng dây chuyền tiêu cực và có thể dẫn đến mất kiểm soát tình hình.

Nhận diện và ứng phó với "tin tức câu view"

Để phòng tránh tin giả, người dùng cần nâng cao cảnh giác và trang bị kỹ năng nhận diện thông tin.

Thứ nhất, kiểm chứng nguồn tin và trang mạng phát tán. Người dùng nên ưu tiên thông tin từ các kênh chính thống – ví dụ các cơ quan báo chí, cơ quan Nhà nước có tên miền “.vn” và tài khoản mạng xã hội được xác thực (dấu tích xanh). Ngược lại, nếu một trang mới lập, tên miền nước ngoài, tác giả không rõ ràng, hoặc có logo hao hao trang uy tín nhưng không có tín hiệu xác minh (check tích xanh), thì cần nghi ngờ. Trên mạng xã hội, nếu bài viết hoặc hình ảnh gốc có kèm dòng “ảnh minh họa” nhưng chỉ chú thích rất nhỏ, người xem vẫn cần đặc biệt cảnh giác vì nhiều người đã chia sẻ nhầm những tin sai sự thật.

Thứ hai, khi tiếp cận nội dung, hãy kiểm tra thật kỹ. Đối với tin bài “câu view”, thường có tiêu đề giật gân khơi dậy sự tò mò nhưng thiếu dẫn chứng cụ thể. Thông tin nửa vời hoặc “bỏ lửng” (đòi click vào trang khác mới đọc được đoạn kết) là dấu hiệu giả tạo. Hình ảnh và video cũng cần được xem xét kỹ: tin giả thường dùng ảnh cũ, ảnh trộn ghép hoặc AI – có thể có lỗi về ánh sáng, góc độ bất thường, ảnh cực nét hoặc tương phản thấp (ví dụ giả kiểu đen trắng cho cảm giác cũ). Một cách nhận diện đơn giản là dò tìm nguồn gốc hình ảnh: dùng Google Images hoặc công cụ tương tự để xem hình ảnh gốc đã từng xuất hiện ở đâu. Nếu hình ảnh được đăng tải trước thời điểm xảy ra vụ việc, thì khả năng đó là tin giả rất cao.

Thứ ba, người dùng nên kiểm tra các trang tin liên quan. Nếu một tin nghi vấn có trên trang chính thức của báo lớn hoặc trang chính quyền, thì thông tin đó đáng tin; ngược lại, nếu chỉ thấy trên fanpage lạ, trang blog chưa được kiểm duyệt, nhất là trang thường chuyên đăng bài câu view – nên nghi ngờ. Nhiều trang “câu view” đi kèm quảng cáo sốc, độc hại và thường xuyên đăng tin không xác thực.

Cuối cùng, người dân cần nhớ rằng tung tin giả trong các sự kiện nghiêm trọng còn có thể bị xử lý nghiêm theo pháp luật. Căn cứ Điểm a, Khoản 1, Điều 101 Nghị định số 15/2020/NĐ-CP, cung cấp, chia sẻ thông tin giả mạo, thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, xúc phạm uy tín của cơ quan, tổ chức, danh dự, nhân phẩm của cá nhân có thể bị phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng.

Trong một thế giới mà tin giả có thể được tạo ra chỉ trong vài giây bằng công cụ AI, điều mà mỗi người cần giữ cho mình không phải là sự hoang mang, mà là một bộ lọc tỉnh táo và tinh thần trách nhiệm. Bởi không chỉ những kẻ tạo ra tin giả mới đáng lên án, mà người chia sẻ tin sai sự thật cũng đang góp phần tiếp tay cho tổn thương lan rộng – tổn thương đến lòng tin xã hội, đến cộng đồng, và đến chính những nạn nhân thật sự.

Giữ vững sự thận trọng khi tiếp nhận thông tin, chậm một nhịp để kiểm chứng trước khi chia sẻ, cũng chính là góp phần gìn giữ đạo đức và bảo vệ không gian số lành mạnh – nơi công nghệ phục vụ con người, chứ không thao túng cảm xúc và bóp méo sự thật.

(Trân trọng cảm ơn TS. Trần Thị Vân Anh đã dành thời gian chia sẻ những phân tích sâu sắc và cảnh báo kịp thời về tác động của tin giả trong thời đại số).

Nguồn SVVN : https://svvn.tienphong.vn/canh-bao-hanh-vi-su-dung-ai-de-truc-loi-tu-tham-kich-tai-nan-post1763094.tpo